Không đi khỏi
Có những thời điểm, một điều gì bỗng mở ra: một cơ hội, một cầu khẩn lên đường. Đó là những thời điểm duy nhất mà người ta có thể nói về một điều gì “xảy ra” hoặc “không xảy ra”. Quyết định nằm ở chỗ có đủ thành tâm không: đây là một trong những chuyện không thể giả vờ.
Nguyễn Tuân là người hiểu rất rõ rằng khi hội đủ các yếu tố - rất hiếm hoi - ấy, sẽ có phép màu. Nhưng đó là người chỉ toàn viết về những phép màu hỏng (“Quãng đời Chị Hoài cũng cũng không khác một vại dưa muối hỏng mấy”). Quê hương mở ra bằng một cảnh rất giống nghi lễ: một người lính - như thể sứ giả của một thế giới khác - thình lình hiện ra nơi cửa hàng radio Bạch đang chôn chân, xin được nghe bài hát tuổi thơ của ngươi chị gái trên tàu viễn xứ. Hai người chăm chú dò sóng, rốt cuộc chỉ bắt được một thứ nhạc hỗn loạn trêu ngươi. Người lính biến mất, đột ngột như khi xuất hiện; Bạch cũng nghỉ việc ở cửa hàng.
Những ngày sau đó là những vại dưa muối hỏng luôn luôn: chuyến đi miền núi bắt đầu từ một hình dung hùng tráng cuối cùng thành ra ngán ngẩm vô biên, một người sinh ra để đi lại chỉ có thể ngày ngày lê mình đến ga xem ngươi khác. “Thì ra trong cuộc sống của mỗi người, vẫn chỉ rặt bất đắc chí là bất đắc chí.” Cuộc đời ở đâu chứ chắc chắn không ở đây.
Cuối cùng chỉ còn những tấm lòng nhận ra nhau - nhận ra mà không thể làm gì, bởi cuộc đời mình cũng hoang phí rã rời chẳng kém. Một chiếc lư đồng là tất cả những gì còn lại.
Những truy cầu cái đẹp, cái lý tưởng của Nguyễn Tuân phải được hiểu trong lịch sử ấy. Căn gác xép không kẻ nào được mó tới của Bạch, cái trại tịch mịch của Nguyễn: có chúng là bởi chàng ta còn có một ngôi nhà, ngôi nhà mà chàng không thể từ bỏ, ở đó có người cha già, người vợ, đứa con.
Viết sau Quê hương hơn ba mươi năm, Một chủ nhật khác nảy mầm trên một bộ khung nhiều tương tự: một thanh niên Việt Nam mấy năm bôn ba ngoại quốc, đã quyết chí phó mình cho nghiệp giang hồ bỗng chịu quay về giao thân cho một người vợ, một manh đất quê hương. Cuộc đời với những nghịch ngợm và muộn sầu thi thoảng cứ ê ẩm trôi qua, cho đến một ngày, một nữ nhân từ cuộc đời trước bỗng hiện ra - ban đầu dưới một cái tên khác hẳn. Nữ nhân vẫn là người tự do - tự do tình cảm, tự do tiền bạc, tự do đi lại. Nàng hết sức kinh ngạc vì người trước như thế mà nay lại thế. Cuộc neo lại bến quê mấy năm vừa rồi là chỉ là quãng tạm dừng hay sẽ là mồ chôn vĩnh viễn: cái đó tùy chàng quyết. Nhưng cơ hội ấy dễ dàng quá, thế nên chàng mặc cho nó trôi đi. Từ câu chuyện thứ nhất đến câu chuyện thứ hai, chàng thủy thủ tàu viễn dương đã tiến hóa thành kỹ sư suýt làm cho Liên Hợp Quốc; người vợ hơi đần chỉ biết lo sợ thở than đã thành người tình tuổi trẻ nồng nhiệt và ghê gớm hơn nhiều; xã hội thuộc địa đã thành xã hội chiến tranh. Nhưng Bạch vẫn thế, Kiệt vẫn thế: họ, mượn lời Hòa, “sống làm sao nổi với chung quanh.”
Cần nói rõ một điều: sự trở về, ở lì nhà suốt bao nhiêu năm của Bạch, của Kiệt không có một lý do rõ ràng. Ngược lại, nó đặc trưng bởi sự thiếu lý do - và hoàn toàn tự nguyện. Chính dạng nhân vật băn khoăn này - chứ không phải nhân vật hừng hực phản kháng hay quyết tâm - mới là địa điểm cho những tìm tòi thật sự sâu sắc. Khái Hưng có thể coi là người đầu tiên thực sự đi vào câu chuyện ấy trong khu vực tiểu thuyết. Sống tức là mắc vào rất nhiều mối lụy. Làm sao để biết đó là những gì, chứ chưa nói tới chuyện gỡ được ra?
Viết sau Khái Hưng, Nguyễn Tuân, Thanh Tâm Tuyền ý thức rất rõ những gì người đi trước làm được và không làm được. Riêng với Nguyễn Tuân, Thanh Tâm Tuyền tỏ thái độ mạnh, gọi tư thế của nhân vật Nguyễn Tuân là “sống và chết trước một tấm gương”, thái độ dandy của Baudelaire. Nhân vật ấy, Thanh Tâm Tuyền nói, đã chết với một thời. Có điều, chết đi thì có thể sống lại.
Quê hương và Một chủ nhật khác đều ra đời vào những thời điểm ngay trước bước ngoặt lịch sử và thay đổi lớn trong cuộc đời người viết nó. Từ bầu khí tích điện ấy, lạ thay, lại sinh ra những câu chuyện trông như chẳng có gì liên quan đến thời cuộc, như thể đã không còn ở đây. Một chủ nhật khác là sự đóng lại với Thanh Tâm Tuyền: đó là lần duy nhất, trong toàn bộ tiểu thuyết Thanh Tâm Tuyền, nhân vật đi đến được định mệnh của mình: cái chết không thể nghi ngờ, được xác nhận bởi người khác. Quê hương trông như là mở ra nhưng lại là đóng lại - một ngoặc đóng từ trước mở ra khoảng nén khủng khiếp để, trong năm năm ngắn ngủi, Nguyễn Tuân xong được việc của mình. Sự đóng lại vừa thuộc về vừa tách khỏi những gì dẫn đến nó, mà nó làm cho có nghĩa: một mảng đen tách khỏi mảng đen, đi về phía cửa.
Quê hương, Một chủ nhật khác: mỗi câu chuyện xoay quanh một thành phố bập bềnh, thành phố mưa phùn rỉa bòn những hăm hở và tươi sáng. Hà Nội là thành phố của Nguyễn Tuân, nhưng cũng là của Thanh Tâm Tuyền. Đà Lạt của những năm 1970 khiến người ta nghĩ đến Hà Nội hai mươi năm trước đó: một hòn đảo rã rời sắp sửa chìm khuất, với những người rục rịch đi khỏi: sự đi khỏi bỗng mở ra, giống như sự trở về từng mở ra.
Quanh trung tâm bập bềnh ấy, quầng không gian tỏa rộng vô cùng - điều không thường thấy ở cả Thanh Tâm Tuyền và Nguyễn Tuân. Các thành phố châu Âu, tuyết, những cảng xa xôi hiện lên mờ ảo, say sưa, hiện lên như là lần cuối. Kiệt không rời khỏi thành phố. Chàng được bọc vào một cái chết bí ẩn hoàn toàn. “Con hạc vàng… một bay… làm gì còn có chuyện lộn lại,” Bạch hẳn sẽ nói. Thanh Tâm Tuyền không thích Nguyễn Tuân vì Nguyễn Tuân Lãng Mạn, nhưng Thanh Tâm Tuyền cũng Lãng Mạn, có lẽ còn hơn. Với Thanh Tâm Tuyền, một khe cửa hẹp mở ra khi các khả thể đã được đẩy đến kiệt cùng, còn Nguyễn Tuân thì nhất quyết chỉ cho Bạch là tờ giấy trắng: đó là cuộc đời chỉ để ghi những phi lai.
Tại sao họ không đi? Nhưng cũng giống như chuyện tại sao họ trở về, đâu cần một lý do nào. Không một lý do nào ngoài số phận phải nhìn ra, nhận lấy, đi đến cùng tận. Tôi vẫn thường tự hỏi, câu chuyện ấy, ở lần hiện ra kế tiếp, sẽ ra sao.
Anh Hoa
