Nhìn lại lịch sử phê bình là chuỗi workshop dài mười tuần, do FORMApubli và Hanoi Grapevine đồng tổ chức, với mục tiêu nối việc đọc - viết với phê bình nghệ thuật, nhằm giúp nghệ sĩ và công chúng chủ động hơn trong việc xây dựng concept và mở rộng hiểu biết về lịch sử & lý thuyết thực hành. Workshop gồm bảy module, mỗi module dài 1-2 buổi, khai thác một nhân vật trung tâm của các hiện tượng sáng tác - phê bình quan trọng, đi sâu vào các khía cạnh của một nhân vật rồi mở ra các nhân vật khác. Các module hợp thành một chỉnh thể bao quát các giai đoạn lịch sử & khu vực địa lý của lịch sử nghệ thuật - văn chương hiện đại.
CHƯƠNG TRÌNH
Module 1: Baudelaire, phê bình và lịch sử
Tại sao bắt đầu với Baudelaire?
Thứ nhất, phê bình của ông rộng khắp, không chỉ văn chương mà cả âm nhạc và hội họa. Được đăng trên báo, theo sát nhịp đi của thời đại, đó là một thứ phê bình vừa có tính chiến đấu (như trong trường hợp phiên tòa xử Flaubert) vừa có tính phát hiện: ông tìm ra được trong tác phẩm và toàn bộ triết lý sáng tác của Constantin Guys yếu tính của thời mình, mà ông gọi là tính hiện đại: “cái trung chuyển, cái thoáng qua, cái ngẫu nhĩ”, nơi sự trác tuyệt và rùng rợn, vĩ đại và vớ vẩn gặp nhau trong xoáy lốc khôn cùng.
Không chỉ đi cùng nhịp với chuyển động lịch sử, phê bình ấy còn được dựng trên một độ dày lịch sử lớn. Cái nhìn về hội họa đương thời của Baudelaire được đặt trong đối sánh với thế hệ ngay trước đó - thế hệ của Cách Mạng, của Sáng (Enlightenment), của con người vươn mình đến kích cỡ thần. Ở thời đại kỹ thuật của Baudelaire, thiên tài lại biểu hiện khác hẳn, gần như đối lập: không phải ánh sáng mà là bóng tối, là cực âm. Thiên tài là kẻ chỉ chăm chăm lẩn vào đám đông, làm tấm gương phản chiếu những chuyển động thoáng qua của nó. Biện chứng lịch sử của nghệ thuật nằm trong chính đối lập ấy.
Bản thân Baudelaire cũng là một nghệ sĩ tạo ra được một hình thức văn chương mới, gọi là prose poem (thơ bằng văn xuôi, cf. Le Spleen de Paris). Khác hẳn phê bình của các giáo sư đại học hay “chuyên gia” thuần túy, phê bình hội họa của Baudelaire là phê bình của một nghệ sĩ với ý thức cao độ về công chúng và những thử thách cùng lý tưởng của công việc sáng tạo, một người thực hành nghệ thuật ngôn từ nhận được gợi ý lớn lao từ thực hành nghệ thuật hình và họa của thời mình.
Là một nghệ sĩ, một nhà phê bình, một nhân vật đầy tính biểu tượng của thời đại, chính Baudelaire sẽ trở thành đối tượng cho một phê bình đồ sộ và độc đáo hướng vào hai vấn đề lớn: (1) quan hệ giữa sống và nghệ thuật và (2) quan hệ giữa sáng tác và phê bình. Tiểu luận của Paul Valery đặt nghệ thuật và phê bình của Baudelaire vào trung tâm của cuộc cách mạng tinh thần thế kỷ XIX, bắt đầu từ Pháp và tạo được vọng âm rộng khắp, đặc biệt là ở Mỹ, Tân Thế Giới.
Trong bối cảnh Việt Nam hiện tại, quay lại với Baudelaire là tìm về một lịch sử của phê bình và một phê bình đậm đặc tính lịch sử. Lịch sử vừa củng cố bộ khung khái niệm cho phê bình vừa làm hiện ra tính cấp thiết của sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật.
Tài liệu
- Baudelaire, Họa sĩ của cuộc sống hiện đại (sách, tập tiểu luận phê bình)
- “Madame Bovary của Gustave Flaubert” (tiểu luận phê bình của Baudelaire)
- Vị thế của Baudelaire (tiểu luận phê bình của Paul Valéry)
- Tài liệu đọc thêm (optional): Baudelaire, Le spleen de Paris (sách, thơ nhỏ bằng văn xuôi, cách tân hình thức của Baudelaire)
Module 2: Gertrude Stein: ngôn ngữ tái sinh
Gertrude Stein luôn luôn xuất hiện ở trung tâm của những trường phái nổi bật nhất đầu thế kỷ XX. Là tác giả Ba truyện đời, cuốn sách tiên phong của trường phái Lập thể (Cubism) trong văn chương, bà đã đem đến một thứ ngôn ngữ mới mẻ, xóa bỏ mọi giới hạn giữa văn viết, văn nói, và ngôn ngữ âm nhạc. Thử nghiệm với một vật liệu vô cùng chặt chẽ là ngôn ngữ Anh, Stein mạnh tay xóa bỏ dấu câu, biến việc đọc thành một kinh nghiệm gây chóng mặt: người đọc phải vận toàn bộ hiểu biết ngữ pháp và logic tình huống của mình để điền các dấu câu vắng mặt và qua đó đối mặt với các định kiến ẩn sâu trong việc đọc của mình - một hiện tượng được gọi là the Stein experience (kinh nghiệm Stein).
Kinh nghiệm Stein dọn đường cho một hình dung nghệ thuật mới, gọi là “hiện đại.” Nghệ thuật không còn là sự tái hiện cái đẹp như một kiểu ru ngủ con người. Nghệ thuật phải chạm đến, phải phơi bày những khía cạnh khó chịu nhất, tầm thường nhất của đời sống, để đi tìm thứ mà Tristan Tzara trong dada manifesto gọi là “novelty”: “A work of art should not be beauty in itself, for beauty is dead; it should be neither gay nor sad, neither light nor dark to rejoice or torture the individual by serving him the cakes of sacred aureoles or the sweets of a vaulted race through the atmospheres.” Với Stein, câu chữ được gột rửa và tái sinh, dọn đường cho hàng loạt phong trào mới thành hình: dada, Lập thể, Siêu Thực, vv - gần như tất cả đều mang dấu ấn của Stein.
Ở Stein, không có ranh giới giữa các hình thức khác nhau, cũng như không có ranh giới giữa sáng tác và phê bình. Tất cả đều là viết, và viết là cuộc đi trên sợi dây chăng trên vực thẳm: lúc nào cũng có nguy cơ ngã nhào xuống dưới. Đó là một trong các nhân vật (rất hiếm) không viết theo những thể loại có sẵn, mà tạo ra thể loại. Kể cả khi phải dùng một thể loại cũ (autobiography) thì Stein cũng biến nó thành một thí nghiệm chưa từng có, một cuộc phùng giữa vô vàn hình thức tưởng chẳng bao giờ có thể gặp nhau. Bản thân Stein, một người Mỹ sống ở Châu Âu, đúng thời điểm biến động lớn của cả chính trị & nghệ thuật, cũng là một người sống giữa nhiều thế giới, tạo ra cuộc gặp giữa các thế giới ấy để làm sinh ra một điều gì mới hẳn. Đó là sứ mệnh của nghệ thuật: đi vào cái bất khả tri để tìm ra, tạo ra cái mới.
Tài liệu
- Gertrude Stein, Ba truyện đời: cuốn sách đầu tay, tiên phong của trường phái Lập thể (Cubism) trong văn chương
- Trích đoạn Autobiography of Alice Toklas
- Vở Four Saints In Three Acts, từ đó có thể thấy vai trò của Stein với kịch avant-garde
Module 3: Katherine Mansfield và hai tờ tạp chí
Module 4: Henry James và nghệ thuật hư cấu
Module 5: Thực tại luận Balzac
Module 6: Bruno Schulz: văn chương thức thứ
Module 7: Giới hạn của ngôn ngữ: Bernhard và Bachmann
