Bản thảo tìm được ở Saragosse là một kiệt tác cả về mặt văn chương lẫn về mặt văn bản (chính vì thế, nó đặc biệt thu hút tạp chí Văn Bản): khó tìm được một tác phẩm nào, một cuốn sách nào có lịch sử văn bản rối rắm và phức tạp đến thế: rất nhiều thế hệ đã bỏ công sức to lớn vào công việc tái tạo văn bản mà Jan Potocki đã tạo ra.

Thêm một điều nữa khiến Bản thảo càng trở nên quyến rũ, phương diện quốc tịch: đấy là kiệt tác cần tính cho Ba Lan, hay cho Pháp? Tương tự trường hợp Chopin, cả Pháp lẫn Ba Lan đều muốn giành vinh dự về mình. Jan Potocki viết bằng tiếng Pháp, nhưng Bản thảo ở dạng đầy đủ hơn cả suốt một thời gian dài là bản dịch tiếng Ba Lan: năm 1847, Edmund Chojecki (bút danh trong giai đoạn ở Pháp: Charles Edmond) dịch Bản thảo từ tiếng Pháp sang tiếng Ba Lan và Jan Potocki bắt đầu có vị thế rất lớn trong văn chương Ba Lan (nhưng bản gốc mà Chojecki dùng để dịch đã biến mất). Vì bản tiếng Pháp (bản gốc) không đầy đủ - suốt nhiều năm dài độc giả tiếng Pháp chỉ có thể đọc được các trích đoạn: Pushkin hay Adam Mickiewicz đều thuộc vào số những người mê mẩn những gì thuộc Bản thảo mà mình đọc được và rất muốn tìm các phần khác - René Radrizzani đã bổ sung nó bằng cách dịch các đoạn thiếu ngược từ tiếng Ba Lan sang tiếng Pháp và tạo ra version in tại nhà xuất bản José Corti vào năm 1989, bằng cách đó phá vỡ thế độc quyền của ấn bản Roger Caillois vốn dĩ có quá ít truyện. Câu chuyện văn bản của Bản thảo vẫn chưa dừng ở đó: sẽ có lúc chúng ta quay trở lại sau.

Dẫu cho toàn bộ những điều đã nói ở trên, ấn bản Roger Caillois (1958, với một lần in lại, có lời tựa mới, vào năm 1972) vẫn hết sức quan trọng. Dưới đây sẽ là phần đầu cuốn sách của Jan Potocki lấy từ ấn bản ấy. Các vấn đề văn bản sẽ được nói đến chi tiết hơn, sau này.

Lời báo trước

- Jan Potocki

Vốn là sĩ quan trong quân đội Pháp, tôi có mặt tại cuộc vây hãm Saragosse. Vài hôm sau khi chiếm được thành phố, đang tiến về phía một nơi có chút hẻo lánh thì tôi trông thấy một ngôi nhà nhỏ được xây khá đẹp, mà mới nhìn qua tôi nghĩ còn chưa từng bao giờ được người Pháp nào viếng thăm.

Tôi nảy ra nỗi tò mò muốn vào đó. Tôi gõ cửa, nhưng thấy ngay là nó không đóng. Tôi bèn đẩy nó và bước vào. Tôi gọi, tôi tìm, không thấy ai. Tôi thấy dường như người ta đã lấy đi hết khỏi đó toàn bộ những gì có chút giá trị; chỉ còn lại trên mấy cái bàn cùng những thứ đồ gỗ các thứ đồ vật vặt vãnh. Chỉ có điều, tôi nom thấy ở dưới đất, trong một góc, nhiều quyển vở bên trong viết chữ. Tôi xem thử chúng chứa đựng những gì. Đó là một tập bản thảo tiếng Tây Ban Nha; tôi chỉ biết rất ít ngôn ngữ ấy, tuy vậy tôi biết đủ để hiểu rằng cuốn sách đó có thể rất hay: trong đó nhắc tới lũ cướp, bọn ma, các cabaliste [chuyên gia Kabalah, Cabale, có thể hiểu là những người chuyên nghiên cứu về thần bí Do Thái] và chẳng gì hơn, nhằm làm cho tôi lãng trí khỏi các nỗi mệt của hành quân, so với việc đọc một cuốn tiểu thuyết kỳ quặc. Đinh ninh rằng cuốn sách ấy sẽ không còn quay về với chủ sở hữu hợp thức của nó được nữa, tôi không hề do dự chiếm lấy nó làm của riêng.

Sau đó, chúng tôi bị buộc phải rời khỏi Saragosse. Vì bất hạnh mà tôi bị tách khỏi lực lượng chính của đội quân, tôi bị kẻ thù bắt, cùng đơn vị của mình; tôi đã nghĩ vậy là xong đời rồi. Đến cái chỗ những người Tây Ban Nha đưa chúng tôi tới, bọn họ bắt đầu khám xét đồ đạc của chúng tôi. Tôi chỉ đòi được giữ lại một thứ duy nhất, vốn dĩ không thể có ích lợi gì cho bọn họ, đó là quyển sách mà tôi đã tìm được. Thoạt tiên bọn họ gây vài khó dễ. Rốt cuộc bọn họ hỏi ý kiến của viên chỉ huy, anh ta, mở quyển sách ra xem một lúc thì tới gặp tôi và cảm ơn tôi vì đã giữ nguyên vẹn một quyển sách đối với anh ta có giá trị lớn vì chứa đựng câu chuyện một trong các tiền nhân của anh ta. Tôi kể cho anh ta nghe bằng cách nào nó đã rơi vào tay tôi; anh ta mang tôi theo cùng, và trong kỳ lưu trú khá dài của tôi tại nhà anh ta, nơi tôi được đối đãi tử tế, tôi nhờ anh ta dịch cho tôi cuốn sách đó sang tiếng Pháp. Tôi chép lại những gì anh ta đọc cho tôi.

Cao Việt Dũng dịch

câu chuyện văn bản

Nguyễn Văn Vĩnh

Romain Gary

Tags: Cao Việt Dũng