Richard khốn khổ
Tiếp tục chương trình Henry James dài đã bắt đầu ở kia. James viết "Poor Richard" có lẽ từ năm 1866, nhưng nó được đăng (làm ba kỳ) trên tờ Atlantic Monthly (từ tháng Sáu đến tháng Tám) năm 1867 - lúc này James 24 tuổi và mới bắt đầu cộng tác với tờ tạp chí được một thời gian ngắn, cũng như mới bắt đầu viết văn. Các tiểu thuyết vẫn còn nằm ở chân trời xa xôi, mới chỉ có vài truyện ngắn, và James vẫn nửa được coi là nhà văn, nửa nhà phê bình văn học.
Đây là truyện khiến William Dean Howells biết đến Henry James (Junior), khi Howells vừa bắt đầu làm editor cho Atlantic Monthly. Về sau, trong tiểu luận "Henry James, Jr.", Howells sẽ kể là mình nhận được "Poor Richard" (đây không phải truyện đầu tiên của James mà tờ tạp chí đăng) và được sếp (Mr. Fields) hỏi ý kiến, câu trả lời của Howells là cần đăng truyện ấy, "và tất tật các truyện mà anh có thể nhận được từ tác giả". Henry James đã tìm ra được editor đầu tiên cho mình như vậy: điều này là hết sức quan trọng đối với một chàng trai trẻ mới bắt đầu viết. Tình bạn giữa Howells (hơn James vài tuổi) và James sẽ là tình bạn của cả cuộc đời. Nhiều năm về sau, khi đã bỏ vị trí Tổng biên tập của Atlantic Monthly, Howells mới thực sự viết các tiểu luận ca ngợi văn chương của James (trách nhiệm trước đó khiến Howells phải dè dặt trong phát ngôn). Từ đó mà có lời đồn thổi rằng Howells và James kết thành liên minh để ca ngợi lẫn nhau - một điều dĩ nhiên hết sức bất công. Rất có thể đó là lý do khiến James, vì bực bội, không viết bài nào về văn chương của Howells cho vào tập tiểu luận Partial Portraits, cuốn sách mà James lấy đối tượng là những nhà văn mà mình quen biết, thậm chí thân thiết; trong khi đó, trong sách có bài về Turgenev, về Maupassant, về Stevenson và cả một bài (rất bất ngờ) về một nhân vật: Constance Fenimore Woolson.
"Poor Richard", ngoài việc có hậu cảnh là cuộc Nội chiến nước Mỹ, như cả loạt truyện ban đầu của James, đối với những ai biết về văn chương cũng như cuộc đời Henry James, còn có ý nghĩa chuẩn bị sẵn cho Vẽ một phụ nữ: ta sẽ nhận ra cùng câu chuyện về một phụ nữ được vây quanh là ba người đàn ông muốn cầu hôn. Đối tượng nữ ấy (Gertrude Whittaker) tất nhiên rất khác so với Isabel Archer trong Vẽ một phụ nữ, nhưng "Poor Richard" đã mang sẵn bên trong nó mầm mống cho cuốn tiểu thuyết lớn của James, nhất là một dạng mô hình.
Thậm chí, còn có thể nói, mô hình ấy liên quan đến chính James; tất nhiên khi biến situation thành truyện, James đã thực hiện vô số chuyển dịch và chuyển hóa. Hoàn toàn có thể nghĩ Henry James từng rơi vào cùng tình cảnh (và James giữ vai trò của chính Richard Clare - James sẽ đổi cái họ này thành Maule khi truyện được in lại - trong "Richard khốn khổ"), và người phụ nữ trung tâm là Minny Temple, cousin của James, chết trẻ, một trong những phụ nữ quan trọng nhất trong cuộc đời James.
Bản dịch được thực hiện từ version đăng báo đầu tiên - về sau, khi in thành sách, James có sửa chữa nhưng không nhiều.
Richard khốn khổ
- Henry James
I
Khu vườn của Miss Whittaker chiếm khoảng đất rộng chừng đôi mẫu phía sau và bên cạnh nhà cô. Rìa xa khu vườn ấy giáp với một đồng cỏ lớn, đồng cỏ này lại giáp với một đường dắt thuyền cũ nay đã không ai dùng nữa, bên cạnh một con sông vào thời điểm này chỉ còn là một con nước nông chảy chậm. Đôi bờ thấp phẳng của nó trơ ra những đá hoặc cây, và đường dắt thuyền tự nó cũng chẳng phải chốn lãng mạn nào cho cam. Dẫu vậy, vị nữ chủ nhân của mảnh đất nói trên cùng nhiều khu đất khác nữa, vào một đêm xuân nọ, đã đầu trần vừa thơ thẩn đi dạo vừa chuyện trò rất đỗi đa cảm với một thanh niên xinh trai và nhiều xốn xang.
Bản thân cô hẳn có thể gọi là thường thường bậc trung, ngoại trừ một nụ cười mê hồn chốc chốc trở lại - nó đem đến một vẻ quyến rũ cho những nét rất xoàng trên mặt cô - và (ở một mức độ khác) ngoại trừ vẻ thanh lịch của chiếc váy khiến người ta nghĩ đến một người chưa mãn tang, lại có một vẻ phồng rất hợp với những phụ nữ vừa sung mãn vừa giàu. Vẻ điển trai của người đồng hành với cô, vì đúng là anh ta đẹp thật dẫu có vài khiếm khuyết, thì bị hao đi do cái áo sờn, được mặc một cách cẩu thả cũng bằng với được làm một cách kém nghệ thuật. Lúc bước đi hay cất lời, anh toát lên cung cách của một người bồn chồn ương ngạnh, bị đày vào cảnh đường cùng; còn cô thì toát lên khí chất của một người thấy phiền nhiều lắm nhưng đã quyết là sẽ tỏ ra kiên nhẫn. Tuy vậy, một khoảng lặng, ngắn, rốt cuộc đã chen vào giữa họ. Cô Whittaker lặng lẽ rảo bước, nhìn mặt trăng đang chầm chậm đi lên, còn chàng trai thì nhìn chằm chằm xuống đất, khua khua cái can. Cuối cùng anh đập cái can một cú mạnh xuống đất.
“Ôi, Gertrude!” anh la lên, “Tôi khi dễ chính mình.”
“Thật khủng khiếp,” Gertrude nói.
“Gertrude ơi, tôi mến em nữa.”
“Lại càng khủng khiếp hơn,” Gertrude nói, mắt cô vẫn hướng lên trăng. Rồi chúng đột ngột và có phần sốt ruột xoay sang gương mặt chàng trai - “Richard,” cô hỏi, “anh nói anh mến tôi nghĩa là sao?”
“Là sao ư? Tức là tôi yêu em đấy.”
“Thế sao anh không nói thẳng ra như thế?”
Người thanh niên nhìn vào cô một chặp. “Thế em có cho tôi được nói thẳng hết thảy không?”
“Chao ôi!” Rồi vì anh im lặng mãi, “tôi nghe anh nói đây,” Gertrude nói.
Anh vẫn chẳng nói gì, mà cứ vụt thật dữ vào đám cỏ dại kề mép nước, như một thanh niên nhận ra có chọn ngả nào đi nữa thì mình vẫn cứ sai lầm mà thôi.
“Gertrude!” anh bất ngờ kêu lên, “em còn muốn gì hơn lời cam đoan rằng tôi yêu em?”
“Tôi chẳng muốn gì hơn. Được vậy là tôi vui lòng rồi. Chính anh mới là người thấy chưa đủ.”
“Hoặc là em sẽ không hiểu anh,” Richard la lên, “hoặc” - anh ném một tia nhìn ác ý vào cô - “em không thể!”
Cô Whittaker dừng lại, đăm chiêu nhìn vào mặt anh. “Trong tình thế chúng ta, nếu anh là người hy sinh cái đầu cho cảm xúc, thì tôi sẽ là người làm ngược lại. Này, nghe tôi, Richard. Tôi hiểu anh đấy, và tôi tin là còn hiểu rõ hơn anh hiểu chính mình cơ.”
“A, em nghĩ tôi là nhũ nhi chứ gì, tôi biết mà!”
Nhưng cô nói tiếp, chẳng bận tâm đến lời ấy. “Tôi đã tưởng là cứ để anh một mình đi, rồi cảm xúc của anh sẽ trở nên sáng rõ với anh hơn. Nhưng hình như nó chỉ trở nên rối rắm hơn thì phải. Tôi thật may mắn, hoặc thật không may, tôi cũng chẳng biết cái nào,” - và cô mỉm cười nhạt - “vì khiến anh ưa tôi. Cũng được thôi, nhưng anh đừng làm cho nó thành trầm trọng. Còn gì làm tôi hạnh phúc hơn là được anh mến, còn ai làm tôi sung sướng hơn được anh. Nhưng anh chỉ tới được đây thôi, như tất cả những người khác.”
“Những người khác đâu có dừng ở đây.”
“Này anh. Anh không có quyền nói thế. Tôi nói với anh như bây giờ đây là đã có phần bất công với những người khác rồi. Lúc nào tôi cũng sẽ là một trong những người bạn tốt của anh, nhưng chỉ đến thế thôi, mãi mãi. Có thể tôi giỡn với anh một độ, làm anh sung sướng (bởi hình như anh xây hạnh phúc của mình trên một thứ đáng thương như thế) bằng cách để cho anh tưởng rằng tôi quan tâm tới anh một cách đặc biệt; nhưng cái kết rồi sẽ sớm đến, lúc đó ta ra sao? Giờ thất vọng, anh có thể gọi tôi là đồ nhẫn tâm - tôi cho anh được gọi tôi bằng bất cứ từ nào khả dĩ làm anh êm lòng đấy - nhưng đến lúc đó thì anh gọi tôi thế nào? Richard ơi, tình bạn là phương thuốc hữu hiệu cho tình yêu. Anh có tôi.” Cô chìa tay ra.
“Không, tôi cảm ơn em,” Richard nói, ủ dột khoanh tay lại. “Tôi biết cảm xúc của tôi,” anh lên giọng. “Chẳng phải tôi sống cùng chúng đêm ngày, hết tuần này đến tuần khác ư? Trời hỡi, Gertrude Whittaker, tôi chẳng phù phiếm đâu! Tôi không phải người như thế. Tôi trao cả sự sống của mình vào tình yêu. Chúa để tình tôi ngủ mê mãi đến giờ chỉ để tôi đánh thức nó với em. Gertrude thân yêu, hãy nghe tôi! Ít nhất tôi cũng có chút tài. Tôi biết mình chẳng phải đấng bậc gì, nhưng tôi thật tin rằng mình sẽ đền bồi được bất cứ ai biết kiên nhẫn với tôi. Đúng là tôi lao động không, kiên trì không, học hành không, cũng chẳng từng kiếm nổi một xu. Nhưng mà, tôi chưa từng quan tâm đến bất cứ phụ nữ nào trước đây. Tôi đã đợi em. Giờ - giờ, sau mọi điều, tôi lại phải chịu nhận cái mến thông thường - muốn yêu mà lại hóa ra bạn! Quỷ quái! Em làm vui lòng những kẻ đàn ông khác, còn tôi, em làm tôi ngây ngất, tôi phát cuồng!”
Má Gertrude ửng hồng rất thật. “Với anh như thế còn tệ hơn!” cô kêu lên, cùng một tiếng cười đắng. “Tệ hơn cho cả đôi ta! Nhưng ý anh là sao? Anh muốn cưới tôi ư?”
Richard nao núng một khắc khi cái ý đồ ngầm ngầm ấy bị nói thành lời, nhưng không phải vì thiếu tình cảm. “Em đã gọi nó ra,” anh nói.
“Nếu đúng là thế thì tôi chỉ càng thương hại anh hơn vì cái sự kiên định ấy mà thôi. Tôi chỉ có thể lần nữa nài anh hãy biết hài lòng với những gì tôi đã trao. Richard ơi, tôi thấy đấy đâu phải một thế vật dở. Tôi không biết ái tình của tôi là thế nào - cái đó tôi không trả lời được; nhưng tôi bận tâm đến anh như thế nào, thì tôi rõ lắm. Chúng ta đều có bổn phận ở đây, và tôi đã quyết định sẽ rộng lượng với bổn phận của mình. Tôi có thể tỏ ra mất kiên nhẫn với anh, ngoảnh mặt với anh hoàn toàn - mặc kệ anh với mấy giấc mơ kia, mặc kệ anh tan nát trái tim. Nhưng tôi nghĩ cứ để anh nhìn thấy tôi rõ ràng hơn, thay vì nhìn mơ hồ, rồi cảm xúc của anh sẽ thay đổi thôi.”
“Em đừng nói thế! Còn cảm xúc của em thì sao?”
“Tôi tin chắc rồi chúng cũng sẽ thay đổi thôi; không phải về loại, mà là về mức. Tôi tin chắc rằng càng hiểu rõ anh thì tôi sẽ càng mến anh hơn. Anh cũng sẽ mến tôi hơn. Đừng quay lưng lại với tôi - tôi nói thật đấy. Anh sẽ ấp ủ một quan điểm nghiêm túc về tôi - thứ tôi đoan chắc giờ anh không hề có, bằng không anh sẽ không bảo tôi làm anh phát cuồng. Nhưng anh phải kiên nhẫn. Một sự thể lạ lùng làm sao: người ta mất nhiều thời gian để học cách sống một cách lý trí với một người phụ nữ, hơn là huyễn hoặc mình yêu nàng. Cưới nhau vì thấy một người phát cuồng vì mình là dở rồi. Tất nhiên, anh nguyện rời bỏ cuộc sống ăn không ngồi rồi, cùng những thói tật của mình - anh thấy không, tôi chính là một người bạn hết mực của anh, đến độ tôi chẳng ngại động đến những điều khó ưa ở anh, chứ nếu tôi mà là “người thương” của anh thì đã chẳng được như thế. Nhưng anh thì lười biếng, do dự, thiếu kỷ luật, thiếu giáo dục” - Gertrude nói chậm và rõ, đồng thời quan sát tác động của những lời ấy - “thế nên anh mới thấy một thay đổi như thế trong đời là rất khó. Tôi đề nghị thế này, nếu anh đồng ý thì tôi xin được làm người bạn tâm tình của anh. Như thế nhà tôi sẽ luôn luôn rộng mở với anh, như với người bạn thân nhất của tôi. Anh hãy năng đến, ở lại bao lâu tùy thích. Có lẽ trong vòng vài tuần thì khó, thậm chí vài tháng cũng không, nhưng dần dà, anh sẽ trở nên một thanh niên có tài, lành mạnh - bây giờ tôi nghĩ anh chưa được như vậy, và tôi biết là anh cũng không nhìn nhận bản thân như thế đâu. Nhưng tôi coi trọng tài năng của anh lắm đấy” (chỗ này Gertrude rất khôn khéo), “thậm chí cả bản tánh của anh nữa. Nếu đúng là tôi vừa làm cho anh một việc tốt, thế thì anh sẽ không muốn lấy tôi đâu.”
Richard im lặng lắng nghe, mày cứ cau lại mãi. “Lời em nói nghe thì hay lắm,” anh nói; “nhưng đều là bịp bợm cả - bịp bợm từ đầu đến cuối. Em dông dài kể lể về sự mâu thuẫn giữa tình yêu và tình bạn như thế để làm gì? Nghe mà chỉ muốn văng tục. Thà em cứ thẳng thừng chối tôi đi, quên quách tôi đi, thế là xong; chứ đừng cùng lúc làm đầu óc chính em mụ mị bằng những ý nghĩ như thế. A, chỉ một từ thôi đủ khiến mọi lý lẽ của em phải tan tành: tôi muốn lấy em làm vợ! Em đối xử với tôi như một thằng nhóc, đấy là một sai lầm khủng khiếp - một sai lầm chí tử. Tôi hoàn toàn lành mạnh - tôi bắt đầu sống ra sống kể từ khi bắt đầu yêu em. Tôi thề bỏ rượu mà tựa như như hai mươi năm rồi tôi chưa đụng đến một giọt. Tôi căm nó, tôi thù nó - tôi đoạn tuyệt nó. Không, Gertrude ơi, tôi không còn là trẻ con - em khiến tôi trưởng thành. Chết tiệt, chính vì thế mà tôi yêu em! Em không thấy ư? Ôi, Gertrude,” - giọng anh sầm xuống - “em đúng là một kẻ bỏ bùa mê mới ghê làm sao! Em không biết ngón nghệ nào, em chẳng có khí chất hay vẻ yêu kiều của những cô gái người ta vẫn kêu là xinh đẹp; nhưng chẳng cần chúng, em vẫn cứ quyến rũ làm sao. Chính là cái bản tính của em. Em trung thực một cách siêu phàm, quỷ quái! Những điều khôn khéo em vừa nói kia hẳn là một gáo nước lạnh, nhưng em đừng hòng dìm chết tôi chỉ bằng cái đầu vòi. Em sẽ nói đấy chỉ là lương tri thông thường mà thôi. Phải lắm; nhưng mấu chốt chính là ở đấy. Cái lương tri của em quyến rũ tôi - chính vì thế mà tôi yêu em đó.”
Có gì đó cương quyết một cách bình thản trong giọng anh khiến Gertrude thấy ớn. Cô cảm thấy mình yếu hơn anh, trong khi hạnh phúc của cả hai lại đòi hỏi cô phải mạnh hơn.
“Richard Clare,” cô nói, “anh ác lắm!” Giọng cô run run khi nói, như thể chỉ ngừng nói thôi là cô sẽ bật khóc. Một cảm giác thắng lợi thật ích kỷ bỗng xâm chiếm chàng trai trẻ. Anh choàng tay đặng ôm cô; nhưng cô giãy ra. “Anh là đồ hèn!” cô la lên.
“Ôi, đừng gay gắt!” Richard nói, mặt đỏ lên vì tức giận.
“Anh đi quá xa rồi; sự cố chấp của anh thật là quá giới hạn.”
“Giờ chắc em ghét tôi rồi,” Richard nói, vẻ điên tiết, như người bị dồn vào chân tường.
Gertrude quệt nước mắt. “Không đâu,” cô đáp, ném cho anh một tia nhìn ráo hoảnh, dứt khoát. “Để ghét anh thì tôi phải yêu anh trước đã. Tôi vẫn thương hại anh.”
Richard nhìn cô một chặp. “Tôi không thấy muốn đáp lại cảm tình ấy đâu, Gertrude,” anh nói. “Một phụ nữ khéo giao thiệp được như cô thì không cần sự thương hại.”
“Tôi không được khéo ăn khéo nói đến mức đọc ra câu mỉa mai của anh đâu; nhưng tôi đủ thiện tâm để bỏ qua nó, và tôi sẽ giữ lòng thiện ấy cho đến cùng. Tôi sẽ bình tĩnh, tôi sẽ công bằng, tôi sẽ dứt khoát, sẽ không quay lại vấn đề này nữa. Tôi muốn anh biết một điều, đấy là tôi đâm đầu vào đến mức này không phải để sướng cái thân tôi; tôi cũng khó chịu chẳng kém gì anh đâu. Thế nên tôi nói lần nữa nhé. Nếu tôi không yêu anh, Richard, theo cách của anh, thì tức là tôi không yêu; nếu tôi bảo tôi không thể làm thế, tức là tôi không thể. Ta không thể yêu bằng ý chí được. Nhưng tình bạn, chỉ cần nó được lập thành, thì tôi tin ý chí và lý trí hẳn đóng vai trò lớn lắm. Bởi vậy, tôi sẽ trút toàn bộ trí lực tôi vào tình bạn với anh, và như thế sẽ là sòng phẳng giữa hai ta. Một tình cảm như thế - mà tôi hẳn nhiên sẽ bày tỏ với anh - sau cùng sẽ không khác lắm với cái tình cảm mà anh đòi hỏi - mà tôi đáng lẽ nên bày tỏ. Can đảm cam chịu cái khác biệt ấy như nó vốn có, đấy đâu phải một đòi hỏi quá đáng đối với một người quân tử. Anh có hiểu ý tôi không đấy?”
“Cái sự trình bày của em nó mới đáng hâm mộ làm sao. ‘Sau cùng’ với chả ‘cái khác biệt ấy như nó vốn có’! Cái khác ở đây là khác giữa kết hôn và không kết hôn đấy. Tôi đồ rằng em không định bảo em sẵn sàng sống với tôi bất cần cái nghi thức đấy, phải chứ?”
“Anh nói không sai.”
“Thế tại sao em cứ đánh lận làm gì? Với một người đàn ông thì một phụ nữ chỉ có thể hoặc là vợ hoặc là không.”
“Phải; và với một người đàn ông thì người phụ nữ có thể hoặc là bạn, hoặc là không.”
“Và em là bạn của tôi, và tôi sẽ chỉ là một kẻ man di bạc bẽo nếu không biết hài lòng! Ý em chính là thế. Vâng em nói chẳng sai tí nào” - anh khựng lại, mắt dán xuống đất. “Đừng coi thường tôi, Gertrude,” anh nói tiếp. “Tôi không bạc bẽo như em tưởng đâu. Tôi mang nợ em đã chịu thương chịu khó nhiều lắm. Tất nhiên tôi hiểu việc em không yêu tôi. Em sẽ là đứa đại ngốc nếu em yêu tôi; và em thì không ngốc tí nào, Gertrude ạ.”
“Không, tôi không ngốc, Richard ạ. Đấy là một trọng trách - nó tục tằn ghê gớm; nhưng nói chung tôi vẫn vui lòng.”
“Tôi cũng thế. Tôi có thể lấy đó mà ghét em; nhưng hiển nhiên đấy chính là lý do tôi yêu em. Nếu em là đứa ngốc, chắc em sẽ yêu tôi; nhưng tôi hẳn chẳng yêu em đâu, và nếu phải chọn, thì tôi thích như thế hơn.”
“Chúng ta không chọn, đấy là mệnh trời. Ôi, Richard,” Gertrude kiên nhẫn nói tiếp, với một sự giản dị rất đáng ngưỡng mộ, “chúng ta hãy vâng mệnh trời, thế là chắc chắn ta sẽ được hạnh phúc” - cô chìa tay ra lần nữa.
Richard cầm tay cô nâng lên môi. Cô cảm thấy môi anh áp vào, liền rụt lại.
“Giờ anh phải đi thôi,” cô nói. “Anh đi ngựa à?”
“Ngựa tôi để ở làng.”
“Vậy anh cứ men theo sông này mà đi. Ngủ ngon, Richard.”
“Ngủ ngon, Gertrude.”
Chàng thanh niên đi dần vào bóng tối nhá nhem đang đậm dần, còn cô Whittaker thì đứng thêm một chốc mà dõi theo anh.
Để hiểu được mức quan trọng của cuộc trò chuyện này, độc giả phải biết là cô Gertrude Whittaker là một phụ nữ trẻ mới hai mươi tư tuổi, bố cô mới qua đời để lại cô côi cút cùng một khối gia sản lớn được tích lũy từ nhiều phi vụ làm ăn khác nhau trong vùng. Ông bố đã chỉ định một bà bác có tuổi họ hàng xa, gọi là Cô Pendexter, làm người chăm sóc con gái mình; cùng một người bạn già của ông, có tiếng là vừa khôn khéo lại vừa chính trực, làm cố vấn tài chính cho con gái. Mồ côi mẹ, sinh ra ở nông thôn, dung mạo chất phác, Gertrude lúc trưởng thành hoàn toàn không có những gu hay cung cách của một quý cô. Thể chất sung mãn và linh lợi, có trái tim ấm và cái đầu lạnh, cộng thêm tài xoay xở áp phe rất khéo, về tiền tài lẫn phép ứng xử cô là một trong những nhân vật hàng đầu ở vùng này. Những điều ấy đã cưỡng cô vào một địa vị nổi bật, mà cô chẳng hề có ý lẩn tránh, và giờ đây cô cảm thấy hoàn toàn thoải mái ở cái địa vị đó. Cô biết mình là một nhân vật quyền lực; cô biết rằng dù mình hiện diện hay vắng mặt, người ta vẫn không ngừng bàn tán về Miss Whittaker giàu có; và mặc dù khiêm tốn đúng như một phụ nữ cần tỏ ra, cô lại không hề rụt rè, cũng không nhu nhược đến độ muốn tự cắt bớt đi những điểm xuất chúng của mình. Quả thật, các tình cảm của cô từ đầu đến cuối đều mạnh mẽ chứ không tinh tế; ấy thế mà khi thế gian nhìn được vào trong bản tính cô, họ lại thấy một sự tiết độ, một sự chừng mực, một lòng nhân đức, một thứ tự do có trên dưới, chứng tỏ một niềm tôn trọng tới vạn vật. Cô bốc đồng mà vẫn dè dặt; tiết kiệm mà vẫn hào phóng; hài hước mà vẫn nghiêm túc; nhìn người cực kỳ sắc sảo, nhưng lại thân ái không phân biệt; trên hết là một lương tri mênh mông; nhưng ngay cả cái này, đứng sau nó - giống như thầy tế đứng sau nhà vua - và bất chấp cái phong thái có phần phàm tục, không hoa hòe hoa sói của cô, lại tiềm tàng hiện diện những khả năng bất phàm, mà bất cứ đàn ông nào một khi đã cảm nhận được chúng (giả định anh ta là người trẻ trung hăng say) thì sẽ nấn ná mãi bên cô đặng trông ngóng, giống như ta đứng chăm chú canh chừng một bông thược dược sặc sỡ tròn đầy, nó, trong một khắc khi ta đi ngang qua, sẽ tỏa ra một mùi hương thơm ngát. Câu chuyện của chúng ta dựa trên sự tồn tại rất thực của cái cảm nhận bí ẩn về thứ hương hoa ngọt ngào và xa xăm này trong tâm trí của không chỉ một người.
Richard Clare và cô Whittaker là bạn cũ của nhau. Ban đầu, khi còn là trẻ nít, họ đã cùng nhau đi học ở trường trong thị trấn; rồi khi cả hai lớn lên thành cậu trai cô gái, mối liên hệ giữa họ được duy trì nhờ tình cảm thân thiết giữa Gertrude và Fanny Clare, chị gái Richard. Tuy vậy, về sau cô chị này kết hôn và theo chồng về California. Người chị đi rồi thì những liên hệ giữa em trai cô và bạn cô bị bê trễ, rồi dần dần dừng hẳn. Richard lớn lên thành một thanh niên nổi loạn bất cần, tính khí kết hợp giữa sự thờ ơ phớt lạnh và thói nôn nóng bộp chộp, với tỉ lệ ngang nhau. Chưa hết thời niên thiếu thì đã mồ côi cha mẹ, ở tuổi mười sáu anh nhận ra mình có quyền sở hữu thực tế trang trại đằng nội, một quyền anh cho là không thể bác được. Tuy nhiên, chẳng mấy mà xuất hiện những người sẵn sàng đặt câu hỏi về năng lực quản lý tài sản hiện tại của anh; kết quả là nông trang được cho thuê trong năm năm, còn Richard thì bị một ông cậu cưỡng chế gần như bằng vũ lực, tới sống ở nông trang của ông này cách đó chừng ba trăm dặm. Ở đây cậu trai sẽ sống nốt quãng thời gian vị thành niên, bề ngoài thì học kiến thức nhà nông với mấy anh em họ, nhưng thực tế là chẳng học gì sất. Chẳng mấy chốc anh đã hình thành và rồi được hưởng không hề ngắt quãng lấy một ngày, cái tiếng là một thằng ngốc đáng ghét. Anh trì trệ, khó ưa, rầu rĩ, cau có. Anh cũng hơi thích đọc sách và đi săn, vì đấy là những thú tiêu khiển đơn độc; nhưng với những bổn phận, những niềm vui thông thường, anh tỏ ra kém cỏi cũng ngang với căm ghét. Có ai sống được với anh thì cũng chỉ bởi anh cùng lúc vừa quá ích kỷ vừa quá đơn giản nên không thể đi lừa lọc được. Ngay khi đến tuổi trưởng thành, anh lấy lại quyền sở hữu phần đất đai nơi anh trải qua thời niên thiếu, mà anh bị hút vào do một thứ tình cảm nơi chốn thuần túy mang tính bản năng, chứ chẳng phải vì một mục đích khôn ngoan nào. Anh tránh xóm giềng, bạn bè trước đây của bố anh; anh bác bỏ, không, phải nói là anh cố ý làm trái lời khuyên của họ; anh bảo họ rằng anh chẳng cần ai giúp hết, nếu cần thì anh sẽ bỏ tiền, và anh chỉ muốn canh tác vì anh và bởi tay anh mà thôi. Nói tóm lại, anh chứng tỏ cho họ thỏa lòng, rằng mình là một kẻ chí bạc bẽo, chí kiêu căng, chí ngông cuồng. Họ cũng chẳng mất nhiều thời gian để nhận ra sự bất tài của anh thì cũng mênh mông như thói tự phụ của anh vậy. Trong hai năm thôi mà anh đã còn hơn cả tiêu hủy toàn bộ công sức của người thuê trại trước đó, mà quả thật người này đã sửa sang cải tạo rất nhiều so với ban đầu. Đến năm thứ ba, những người quan sát anh thấy rằng có cái gì đó rất là lấc cấc trong những sai lầm của anh, đến mức họ đặt nghi vấn, chẳng biết anh có bị điên không. Anh tỏ ra thừa nhận điều đó, và thôi không còn vờ lao động nữa. Anh trở nên im lặng và sưng sỉa, như một người cảm thấy bất bình với số phận. Vào khoảng thời gian này dân tình đều biết rằng anh còn thường rượu chè mà đâm đổ đốn; từ đây anh mang cái tiếng đáng khinh là một người chẳng ai thèm giao du - một người uống một mình - mặc dù vẫn không ai rõ sự bê tha này là nguyên nhân hay kết quả của những mùa vụ thất bát. Cũng vào khoảng thời gian này, anh nối lại mối quen biết với Gertrude Whittaker. Suốt nhiều tháng trời từ khi quay lại đây, anh bị bắt đứng từ xa cùng hầu hết những kẻ đồng trang lứa chốn quê mùa này, bởi lẽ bố cô có tiếng là hằn học ghê gớm với tất cả những kẻ cầu hôn cùng các tay đào mỏ; rồi sau đó là bởi căn bệnh sẽ dẫn đến cái chết của ông già; nhưng cuối cùng, khi kỳ để tang kết thúc và cô Whittaker mở ra cánh cổng thành bấy lâu nay phong tỏa, thì Richard, trước sự sửng sốt của bàn dân thiên hạ, lại trở thành một trong những người đầu tiên hưởng lợi nhờ việc cái đặc ân kia được mở rộng cho tất cả, thành ra anh được thả neo trong cái vùng nước rộng và êm ả là tình bạn với cô. Lúc đấy, anh ngạc nhiên thấy mình hai mươi bốn tuổi, tức là kém Gertrude chỉ vài tháng.
Cô không thể nào không nhận ra, thuần túy từ việc xâu chuỗi lại các sự kiện, một cảm tưởng mơ hồ về tiếng xấu của anh, về quan hệ lạ lùng của anh với hàng xóm và với các công việc của chính anh. Chính nhờ cảm tưởng này mà Richard lại được chào đón nồng ấm - sự chào đón của lòng trắc ẩn. Gertrude đã cho anh biết rất nhiều tin tức từ chị gái anh là Fanny, mà từ lâu anh đã không còn thư từ gì nữa, và rồi, bởi Fanny phàn nàn nhiều về cái sự im lặng đằng đẵng của anh, cô buộc phải đánh bạo đưa ra một lời quở chân tình rằng anh nên về thẳng nhà mà viết một bức thư gửi đi California đi. Richard ngồi trước cô, chăm chăm nhìn cô bằng đôi mắt tối tăm của mình, không chỉ chẳng buồn biện hộ cho hạnh kiểm của bản thân, mà lại còn hoan hỉ một cách đần độn khi bản thân tuyệt nhiên không có cách nào biện hộ, e nhỡ có thì lại làm đứt đoạn lòng tốt của cô mất. Anh ước sao mình có thể phơi trần xả láng toàn bộ mọi yếu kém của mình để nghe lời mắng mỏ ngọt ngào từ cô. Anh cảm thấy một niềm nhẹ nhõm khác thường; thế là tức thì bắt đầu một chuỗi những cuộc viếng thăm, tất tật chỉ trong vòng độ mười tuần và kết quả chính là cuộc trò chuyện mở đầu câu chuyện của chúng ta. Nhút nhát đến thảm thương khi đi cùng hầu hết phụ nữ, thế mà ngay từ đầu Richard đã chẳng biết thẹn là gì những khi ở cùng Gertrude. Bởi một người từng trải thì hiểu rằng thỉnh thoảng chỉ cần tâm tình với chính mình chừng một tiếng đồng hồ là đủ để làm tươi mới cái sức lực giao tiếp trong bản thân, thế nên là một người mà cô độc đã trở nên quen thuộc như hít thở, Richard cảm thấy một niềm thỏa mãn khổ hạnh sau một tiếng được gần cận sự khôn ngoan đầy an ủi của cô Whittaker, sự dạt dào của cô, những lời an ủi khuyên lơn rất mực tử tế của cô. Tuy nhiên, nó đã dần dà chuyển hóa từ một quá trình tích cực sang một quá trình mang tính cảm năng. Bây giờ anh sung sướng được đến chỗ Gertrude bởi anh tận hưởng sự thư thái của cô nhiễm sang mình - bởi anh có thể nhìn cô hạnh phúc mà không vẩn lên dù chỉ một chút đố kỵ - bởi anh quên luôn những vướng mắc lỗi lầm của bản thân - và cuối cùng là bởi linh hồn anh được tạm yên giấc khỏi những muộn phiền nhờ ánh nhìn muôn vẻ của cô, hệt như cơ thể anh thường yên giấc qua cơn nhọc mệt dưới bóng một cây liễu xạc xào muôn dạng. Nhưng cũng như cơ thể, linh hồn sẽ không ngủ mãi mà không bắt đầu mộng mị; và nó sẽ không mơ được mãi nếu như không thổ lộ những giấc mơ của mình. Một ngày nọ Richard đã đánh bạo tiết lộ những mơ tưởng của mình với Gertrude, và hành động ấy rõ là đã làm cô đau đớn ghê gớm. Việc Richard Clare (chứ không phải ai khác!) bằng cách nào đó lọt được vào vòng thân tình của cô Whittaker chẳng mấy chốc đã trở thành của chung cho thiên hạ truyền miệng nhau; và tất nhiên thôi, trong tay những con người thiện lành ấy, sự việc ấy sẽ được bổ sung một phỏng đoán, đấy là anh sắp cưới chị đến nơi rồi. Tất nhiên, người ta coi Richard là một kẻ ăn may, và sự lan tràn của cái nhận định này trong dư luận hiển nhiên phải có tác động nào đó lên đức nhẫn nại của những chủ nợ khổ sở lâu nay. Người ta còn lý lẽ rằng ngay cả khi cô không cưới anh, thì rất có thể cô sẽ cho anh mượn tiền; bởi chưng thiên hạ nghĩ một cách rất đương nhiên rằng Richard cầu hôn chủ yếu là để kiếm tiền mà thôi. Chẳng cần nói thì độc giả cũng thấy ngay rằng giả định này - ta hãy sử dụng một ẩn dụ chân phương - không thể nào đứng vững được. Nhân vật chính của chúng ta quả có nhiều thiếu sót, nhưng bảo anh ta là quân đào mỏ thì không đúng chút nào; mà nói rằng một trong những đức hạnh của anh là quan tâm thái quá đến tâm tư chủ nợ, thì cũng chẳng phải. Còn Gertrude, cô có thể hiểu sai những tình cảm của bạn cô ở đôi chỗ, nhưng riêng điểm này thì nhất định là không. Bảo rằng anh yêu cô cuồng si như anh nói, thì đúng là cô chẳng tin; nhưng quả thật cô chưa bao giờ thấy cần chất vấn sự thuần khiết nơi tình yêu của anh. Mặt khác, cô từ chối anh hoàn toàn xuất phát từ một con tim không rung động, chứ không phải vì chuyện mâm son đũa mốc. Khi chấp nhận lời đề nghị nối lại tình bạn rất chất phác và tự nhiên của anh, khi gọi anh là “Richard” gợi nhớ lại những ngày thơ ấu, và khi về đại thể nối lại quan hệ xưa kia giữa họ, cô không hề lường trước một tai ương tình ái nào. Ngay từ đầu cô đã xem bạn mình là một đối tượng rất cần được quan tâm mà thôi. Cô đồng cảm với anh, ủng hộ anh (giống như mọi phụ nữ tốt, Gertrude quan tâm một cách rất ư sốt sắng) bởi cô yêu quý chị gái anh và bởi cô thương hại anh. Cô sẵn lòng làm thay phần chị gái anh[1]. Độc giả cũng thấy là cô đã nhận vào mình một công việc thực sự nhọc nhằn rồi.
Đừng tưởng rằng hành động rút lui rất điềm tĩnh của Richard khi cuộc đi dạo ven sông kết thúc ấy cho thấy ý hướng từ bỏ những viễn cảnh mà Gertrude đã mở ra trước mắt anh. Sẽ chính xác hơn nếu ta giải thích nó bằng một chủ tâm quyết liệt đến độ không cần phải tỏ ra táo tợn làm gì. Đấy không phải kết thúc, mà là khởi đầu cuộc cầu hôn của anh. Anh sẽ không từ bỏ cho đến khi nào bị đánh bại tuyệt đối. Anh ngẫm rằng nếu Gertrude mà từ chối anh thì cũng là điều tốt. Một người phụ nữ như cô dứt khoát phải đấu tranh mới giành được, và cái ý nghĩ rằng anh hay bất cứ ai khác có thể dễ dàng chinh phục cô, tự thân nó đã có cái gì rất nực cười. Richard là người đầu óc chậm lụt, nhưng chính ra anh nghĩ khôn ngoan hơn anh nói; và giờ anh rút lại toàn bộ những lời kiêu hãnh đầy kích động về năng lực tự chủ lão luyện, mà khiêm nhường xem xét các dữ kiện có trong tay. Anh đang trên đà hồi tâm chuyển ý, nhưng bảo anh khỏi hẳn những nết xấu thì chắc chắn là không phải, tuy nhiên sự nhún nhường rất mực của anh đảm bảo rằng anh còn cứu vãn được. Anh không phải người hùng, nhưng anh có thể trở nên tốt hơn; anh không phải học giả, nhưng ít nhất anh tự thấy mình không phải đứa ngu xuẩn. Anh đủ tốt để có thể sửa mình; anh đủ tốt để không ngồi hàng giờ để cho đầu óc bạc nhược của mình ngập chìm trong rượu. Và ít ra, nếu không xứng đáng có được Gertrude, thì anh vẫn xứng đáng được tranh đua giành lấy cô, được hưởng cái vinh quang là được cô Whittaker cao quý chính thức cự tuyệt. Như thế anh sẽ nâng mình lên cái địa vị nơi anh có thể nói với cô như những kẻ ngang hàng, từ đó anh có thể vay mượn cái uy mà giờ anh thiếu ê chề. Nhưng làm thế nào để được vậy thì anh vẫn bối rối chưa quyết được. Anh ý thức được rằng mình có một nguồn dồi dào thứ ý chí cục súc, nhưng anh nguyền rủa sự dốt nát man di của bản thân, khi anh vô vọng lùng kiếm các lực lượng đối nghịch cao cả mà chiến thắng trước chúng sẽ đem lại phẩm giá của cuộc tranh đấu của anh. Anh ngờ ngợ mong mỏi một nỗ lực vai u thịt bắp liên tục nào đó, sẽ dẫn đến kết cục là anh được đối diện với người phụ nữ của mình. Nhưng bởi, thay vì là một anh hùng ngoại giáo với một danh sách hấp dẫn toàn những thử thách bất khả, anh lại chỉ là một anh nông dân New England chân đất, lương tâm cắn rứt, tự nhiên là đồng minh chứ không phải kẻ thù - bởi, sau khi giết chằn, sau khi đoạn tuyệt với lưu linh, anh chỉ còn phải làm một công việc đơn giản thường thức - ngẫm lại các sự ấy anh chẳng còn thấy phấn khởi là bao trước cái viễn cảnh kia. Dẫu vậy anh vẫn can đảm đối diện với nó. Anh sẽ không đoạt lấy Gertrude bằng cách trở nên giàu có, mà bằng cách trở thành một người đàn ông, học lấy phép suy nghĩ. Nhưng bởi học cách nghĩ thì cũng là học cách làm việc, anh sẽ phải dùng tay chân mình vào một việc gì có ích. Anh sẽ giữ mình tỉnh táo và sáng suốt; anh sẽ lấy lại đất đai, sẽ trả hết nợ. Sau đó, cứ để Gertrude cự tuyệt anh nếu cô ấy có thể - hoặc nếu cô ấy dám, thỉnh thoảng anh lại quen bồi vào như thế.
Trong khi ấy, Gertrude lại ngồi trầm ngâm ở nhà mình, lật đi lật lại theo cách của cô chừng một chục kế hoạch lý tưởng hòng cứu chuộc bạn cô và hóa giải lòng si mê của anh. Phải nói là cô quyết ý làm tròn phần mình trong việc ước hẹn mà cô đã kéo anh vào trong cái xen đau khổ ven sông ấy. Nhưng dẫu cho cô kiên quyết, nhẫn nại, hay nhã nhặn, thảy đều là những phẩm chất cô được phú cho ở mức độ mênh mông, thì cô vẫn bất bình với cái kiểu nì nèo ở anh, cô không thể thấy yên tâm khi người ta cứ hết lần này đến lần khác xâm phạm (cô dùng từ này để trỏ tất cả những hành động trái phép dám vượt quá những giới hạn tối hậu và bất khả xê dịch mà cô đã đặt ra cho lòng thân ái bao la của mình) mà chẳng nhìn trước được ít nhất là một sự thay đổi phần nào trong thái độ của Richard. Một sự thay đổi như thế chỉ có thể xảy đến nhờ vào một thay đổi tiền đề nào đó trong cuộc đời anh; mà để đời anh thay đổi thì nhất thiết phải có một tác nhân mới nào đó xuất hiện. Cơ mà, một tác nhân như thế quả thật khó tìm. Dẫu Gertrude có nghĩ tích cực đến mấy đi chăng nữa về tác dụng thiết thực của tình bạn từ cô, thì giờ cô lại có những ý nghĩ đáng buồn thay chỉ khiến cô không còn tin tưởng vào cái chức năng độc tôn của công cụ này. Được làm bạn thì anh khá vui lòng, nhưng anh muốn nhiều hơn thế. Một buổi sáng, sau khi hình ảnh Richard vụt qua hết lần này đến lần khác trong tâm trí cô trong suốt đôi giờ, ương bướng đến phát nản, cô chợt nảy ra ý tưởng, đấy là bạn cô sẽ được hưởng lợi muôn vàn nhờ vào tình bạn với một người mười phân vẹn mười như Đại úy Severn. Cô tự nhủ, ai quen biết một người như thế mà lại có thể không tốt đẹp lên cho được. Cô sẽ gửi gắm Richard cho sự ân cần của Đại úy, và cũng gửi gắm đại úy cho sự ân cần của Richard - gì cơ? Cái khó chính là ở chỗ này! Đâu là điểm tương đồng giữa Richard và một người như Đại úy? Bảo anh thích Richard thì dễ thôi; còn bảo Richard hãy thích Đại úy đi thì ôi chao là ngớ ngẩn. Giá Richard biết Đại úy, thì việc coi như xong; anh chỉ có thể yêu anh ấy bằng một tình anh em thắm thiết. Nhưng bảo trước Richard phải tôn trọng một đối tượng nào đó, thì chính là làm anh ác cảm tức thì với nó. Người bạn trẻ của cô là một sinh vật đáng thương hại đến độ cô chưa bao giờ nghĩ đến chuyện khơi động ở anh những tình cảm trắc ẩn. Cả thế gian dường như quá tầm anh, và hệ quả là anh gây hấn với cả thế gian. Giá có thể tìm được một kẻ nào thích hợp, một kẻ còn ít được tự nhiên và vận mệnh yêu chuộng hơn cả anh, thế thì anh sẽ gắn bó với người đó bằng lòng đồng cảm. Quả thật số mệnh của Đại úy Severn không có cái gì đặc biệt đáng đố kỵ, và như vậy Richard có thể cảm thấy một thứ tình bằng hữu với Đại úy; nhưng dẫu vậy Đại úy vẫn khá bằng lòng với phần số của mình, thế tức là anh vẫn vài phần cao hơn Richard, người chắc chắn sẽ thấy ngứa mắt với vẻ thơ thới của anh. Dẫu vậy, Gertrude vẫn sẽ đưa hai người này đến với nhau. Cô coi trọng lòng rộng lượng của Đại úy, và giả như Richard vẫn bướng bỉnh không chịu thích nghi, thì anh chỉ có đường thiệt mà thôi. Ta dễ nghĩ rằng trong sự vụ này Đại úy Severn đã bị đối xử một cách hơi bất nhã. Nhưng một người phụ nữ rộng lượng sẽ tự tiện biến người đàn ông cô yêu thành một nhà truyền giáo. Để cho phải phép, ta sẽ cần mô tả ngắn gọn về cái người mà mấy từ ở trên nhắc đến.
Edmund Severn năm nay hai mươi tám tuổi. Anh từng có thời chiến đấu với số phận và những thiên hướng của bản thân, bằng cách làm trợ giảng môn toán tại một trường đại học hạng hai, nhưng khi cuộc chiến nổ ra, anh đã chuyển hướng lòng can đảm của mình sang một chiến trường anh dũng hơn. Trung đoàn tình nguyện của anh, giờ đang hoạt động ở Richmond, đã được gầy dựng trong địa khu của cô Whittaker, được cô hỗ trợ rất nhiều. Nghiệp lính của anh, cũng như nghiệp học vấn, vững nhưng không sáng. Cái số anh không cho anh được vẻ vang nơi quê nhà, cũng chẳng cho anh rời trung đoàn; nhưng trong nhiều sự kiện lớn ở Virginia anh đã chứng tỏ, theo một lối khiêm nhường, rằng mình là một người cực kỳ hữu ích. Mới đầu cuộc chiến anh đã bị thương khá nặng, được một cô điều dưỡng đã có chồng sống gần chỗ Gertrude chăm sóc, rồi cũng như những thương binh khác trong một vùng rất rộng, anh sớm được hưởng cái vinh dự là được cô Whittaker ghé thăm và hỏi han rất sốt sắng. Cho đến lúc đó anh mới chỉ nghe dư luận về cô Whittaker mà thôi, ấy thế mà cô đã dành cho anh những lời động viên ấm áp nhất đầy sự đồng cảm và quan tâm, cùng với những lời đề nghị giúp đỡ nhiệt tình nhất; cô lại còn tiện thể mang đến cho anh một số lượng dư dật những đồ từ nhà kính và nhà kho của cô. Severn ra ngoài hít khí trời lần đầu là trên chiếc xe ngựa bốn bánh cỡ đại có nệm của Gertrude, được cô gửi đến tận cửa nhà anh lúc anh bắt đầu thời kỳ dưỡng bệnh, và dĩ nhiên anh sử dụng cỗ xe tức thì để tỏ lòng cảm tạ với nữ ân nhân. Anh hoàn toàn bối rối trước thái độ khiêm nhường rất thật với đó, vào dịp ấy, giữa những nụ cười và những giọt lệ, cô cam đoan với anh rằng làm được cho anh một việc như thế đối với cô chính là một đặc ân thiêng liêng. Khi đánh xe đi, Đại úy nghĩ rằng trong đời mình anh chưa bao giờ thấy một sự rộng rãi mộc mạc nhường ấy lại kết hợp với một vẻ duyên dáng đàn bà nhường ấy. Sáu lần thăm viếng trong những tháng tiếp theo là quá đủ để biến anh thành một người hâm mộ nữa của cô; nhưng, nhiều tuần trôi qua, anh cảm thấy có những trở ngại ghê gớm để tình hâm mộ của mình chín muồi thành tình ái. Đại úy Severn là một người nghiêm túc; anh chu đáo, thận trọng, kín đáo, không quen hành động mà không có mục đích rõ ràng. Bất kể những bước trung gian có là gì đi nữa, thì anh sẽ phải nghiền ngẫm chán ra kết quả của một dự đồ trước khi thực hiện những bước đầu tiên. Hơn nữa, nếu mục tiêu là một vị thế có lợi hoặc có danh, anh hoàn toàn miễn nhiễm trước những hiểm nguy hoặc bất tiện của cuộc hành trình; mặt khác, nếu nó không đem lại sự thanh thản thường trực, thì thường anh sẽ cưỡng lại những cám dỗ gắn liền chẳng mấy khó khăn. Khi thực hành cái thói quen này, mà đúng hơn là khi tuân theo cái nguyên tắc này, ấy là hoạch định đường đi nước bước một cách thận trọng, anh đã tự hỏi bản thân chẳng biết anh đã sẵn sàng đối diện với những hệ quả logic của việc thể hiện một loạt những cử chỉ ân cần mang tính cá nhân tới nữ chính của chúng ta hay chưa. Kể từ một năm trước, từ lúc anh quyết tâm là sẽ không kết hôn chừng nào có được một thu nhập khấm khá, quả thật tài sản của anh chẳng có biến động nào đáng kể. Anh vẫn nghèo, nghề nghiệp vẫn lông bông; anh vẫn đợi tiếng gọi nghề nghiệp đích thực. Hơn nữa, khi chấp nhận sự may rủi trong chiến tranh, anh đâm ngờ cái quyền giành lấy lòng mến của một phụ nữ: anh khiếp sợ cái ý nghĩ khiến người đó trở thành quả phụ. Cô Whittaker thì lại vạn người mới có một. Trước sự thể rành rành như thế, cái lý tưởng mờ mịt về người vợ đáng khao khát của anh đã tan thành mây khói. Nhưng anh có nên để điều đó vô hiệu hóa mọi nguyên tắc nghiêm ngặt của lý trí anh không? Anh chưa đủ tài lực để cưới xin thì người phụ nữ giàu hay nghèo cũng thế cả thôi. Khi anh có sinh kế đủ nuôi hai miệng ăn, lúc đó thì anh thích cưới ai mà chẳng được, ăn mày cũng được mà bà chúa cũng chẳng sao. Nói thẳng ra là Đại úy của chúng ta quá kiêu hãnh. Lỗi của anh là không thể cho qua sự khác biệt giữa cảnh nghèo của anh và sự giàu có của Gertrude. Tất nhiên anh hẳn sẽ phật ý nếu có ai bóng gió rằng sự giàu có vượt trội của người phụ nữ anh yêu quả thật khiến anh không dám bày tỏ tình yêu của mình; nhưng ở trường hợp chúng ta đang xem xét đây thì dứt khoát là sự thể đó đã kiềm hãm lòng muốn của anh từ trong trứng nước. Severn có một lòng căm ghét thuộc loại khổ hạnh nhất đối với sự mang nợ. Tất nhiên là sau cùng anh hẳn có thể trở thành một con nợ rất đáng mến đối với người tình hay vợ mình; nhưng khi một người phụ nữ còn chưa phải là người yêu hay vợ anh, thì cái ý rằng mình phải chịu ơn cô về cơ bản vẫn khiến anh gớm ghét. Những người biết anh hẳn sẽ phải thắc mắc, rằng chẳng biết tại thời điểm này thì cái bản năng lãnh đạm ấy có kháng cự lại được sức ấm nóng từ sự quyến rũ của Gertrude chăng, hay là nó sẽ dần dần phải tan chảy. Tuy nhiên, có thể chắc chắn một điều là nó chỉ có thể duy trì được hiện trạng với cái giá là nỗi đau khổ ghê gớm của Đại úy. Như vậy, tại thời điểm này, Severn đã quyết định rằng Gertrude không dành cho anh, và như vậy anh cần phải hết sức cảnh giác với những xung động lẫn cảm tưởng của mình. Anh thấy quá sức hiển nhiên việc cô Whittaker, bận trăm mối lo toan hữu lý như thế, thì tuyệt đối chẳng chú ý đến sự tồn tại của anh như một cá nhân đâu. Sự thực là những xúc cảm riêng tư kín đáo của Gertrude được ấp ủ trong một ngăn tim cô, nó cách xa cửa miệng đến độ không một thanh âm reo vui nào của chúng lọt ra được thế giới bên ngoài. Cô không ngừng nghĩ đến người bạn nhũn nhặn, đôi nghiệp võ văn của mình như một người mà một phụ nữ khôn ngoan tất yếu phải yêu vì. Nhưng cô là gì với anh đây? Một khách qua đường - cùng lắm thì là một Maud Müller[2] phú bà - mà một khách bộ hành đơn độc sẽ thấy dễ chịu được chào nhau một câu thân tình. Bổn phận của cô là khoanh tay nhẫn nhục, ngồi lặng thinh trên xô pha, đặng ngắm một hạnh phúc viên mãn lặn dần nơi chân trời. Gertrude mà còn thấy như thế, thì bảo sao Severn lại chẳng thể thoát khỏi nỗi mặc cảm của bản thân. Rõ ràng điều kỳ diệu giữa họ chỉ đến - nếu đúng là có điều kỳ diệu như thế - nhờ vào sự dịu dàng vô tư của cô. Đúng là nó có một sức mạnh đủ để tạo ra những điều kỳ diệu; nhưng hiện tại thì ảnh hưởng của nó lên Severn cũng chẳng hơn gì ảnh hưởng của nó lên thế gian nói chung. Nó khiến anh ở trong tâm thế xao động nhất. Thậm chí nó khiến anh muốn nói ra tình cảm của mình; nhưng dẫu cho, dưới cái nắng chứa chan là sự lắng nghe chăm chú của cô, lời anh nói nở rộ hoa đồng cỏ nội, anh lại chưa bao giờ mời mọc cô ngắt lấy dù chỉ là một bông cúc nhỏ. Bởi vậy, Đại úy vui hưởng mọi sự thiên ái từ cô với một thái độ thành thực hoàn toàn hệt như khi Gertrude cự tuyệt lời bóng gió xa gần của Richard. Đại úy vẫn cứ chỉ là một trong bao người được hưởng lượng hải hà của cô mà thôi.
Gertrude ngẫm nghĩ hồi lâu rồi đi đến quyết định là cô sẽ gửi thư riêng tới hai người bạn của cô, đề nghị họ ngày mai tới dùng trà với cô. Trước giờ trà chừng đôi tiếng, cô lại được một người tên là Thiếu tá Luttrel viếng thăm. Anh này đang mộ quân cho một trung đoàn Hợp Chúng Quốc ở một thành phố lớn cách đó chừng mươi dặm, đã cưỡi ngựa đến vào buổi chiều theo một lời mời chung chung được chuyển đến anh qua một lady lớn tuổi đã nhắc đến anh với cô Whittaker như là một người cung cách dễ ưa tài năng xuất chúng. Trước những mô tả của người bạn già đáng kính, Gertrude đã đáp, với vẻ háo hức thường lệ của cô, rằng cô sẽ rất sung sướng được gặp Thiếu tá Luttrel nếu anh có bao giờ ghé tới nơi này, rồi cô quên bằng về anh cho đến khi danh thiếp được đưa đến lúc cô đang vận đồ cho buổi tối. Anh này có nhiều thứ để nói với cô quá, đến độ hai người đều thấy thời gian qua nhanh quá, chưa gì đã thấy Cô Pendexter và hai vị khách của Gertrude bước vào cùng lúc rồi. Hai vị sĩ quan cũng hơi biết nhau từ trước, vậy nên Richard được giới thiệu với từng người. Họ tò mò nhìn chàng nông dân trẻ tuổi nom thật rối bời. Richard thì lúc nào cũng khiến người ta phải chú ý rồi; nhưng bây giờ anh trông giống như từ trong tranh bước ra (ít nhất Severn nghĩ thế) với bộ quần áo lôi thôi, gương mặt thì nhợt nhạt, đôi mắt đen đầy ngờ vực, cử chỉ bồn chồn không yên. Thiếu tá Luttrel, người Gertrude tức thì thấy rất dễ mến và chẳng hề khó ưa chút nào, tất nhiên được mời ở lại - anh này nhận lời tức thì; chẳng mấy chốc cô Whittaker thấy rành rành là cái kế hoạch nho nhỏ của cô kiểu gì cũng phải hỏng. Richard trưng ra một sự im lặng ương bướng, và đúng như cô e ngại, nó khiến anh tỏa ra một khí tức lố bịch không để đâu cho hết. Hai người kia thì tỏ với nữ chủ nhân một nỗ lực nửa kín nửa hở muốn nổi bật và lấn át nhau, một sự rất tự nhiên đối với những đàn ông thông minh thấy mình đồng lòng làm vui cho một phụ nữ trẻ dễ mến. Richard ngồi trơ đó, và trong nỗi ngạc nhiên u uất anh tự hỏi anh là một gã nhà quê khờ khạo, hay họ chỉ là hai gã hợm mình đang phùng mang trợn mắt. Anh quyết định, một cách khá chuẩn xác, rằng giả định đầu tiên có vẻ đúng hơn. Bởi anh thấy là sự thích ứng hoàn hảo (anh thấy như vậy) tông giọng và bộ điệu của Gertrude với của hai người kia đã làm gia tăng ghê gớm (bản năng người tình của anh dạy anh như thế) vẻ yêu kiều lẫn phẩm cách của cô. Hành động vì người mình yêu mà chấp nhận một sự thật phương hại đến lòng tự cao của Richard, hành động này cao thượng đến nhường nào thì hẳn chỉ có những người biết được cái tầm mức của lòng tự cao kia mới có thể đánh giá nổi. Anh quằn quại, bực bội khi phải nghe hai sĩ quan kia, bằng giọng lịch thiệp và những ám chỉ phong phú, biến anh trở thành một thứ người thừa; nhưng anh cũng sớm đắm chìm trong niềm ngưỡng mộ trước vẻ duyên dáng đầy khí lực và sự khoái hoạt của Gertrude khi đối đáp với khách. Có lúc anh thấy như thái độ dịu dàng của cô đối với vẻ bình thản nơi anh (vì làm sao cô lại không nhìn thấu tâm trí anh cho được - chính cô đã tạo ra nó) rất có thể đã khiến cô phải dằn mình mà không trổ ra những phép giao du thần tình của mình, bởi làm thế thì có khác nào trỏ thẳng cho anh thấy những sự kém tắm của mình đâu; nhưng ngay sau đó anh lại cảm thấy một nỗi gớm ghê và tự vấn rằng anh, một kẻ cầu hôn tự giác, liệu có nên e sợ hiểu người tình của mình một cách toàn vẹn hay không. Khi anh nuốt xuống cái sự thật lợm giọng rằng anh tương đối, không, tuyệt đối mới đúng, không biết tí gì về cái thế giới cao vời mà hai địch thủ của anh là đại diện, anh thấy muốn làm cho hệ quả của sự thật ấy đến mau hơn, bằng cách xông pha đầy tuyệt vọng vào chiến địa luận đàm của họ. Gertrude vẫn đang không ngừng mời mọc anh làm vậy, bằng ánh mắt của cô, nụ cười của cô, câu hỏi của cô, sự im lặng lôi cuốn của cô. Nhưng Richard khốn khổ biết rằng nếu cố nói anh sẽ tắc thở; anh truyền niềm tin này đến bạn mình bằng một cái nhìn thuyết phục một cách rất thảm. Anh ý thức được cái cảm giác phẫn nộ, thứ khiến trái tim anh mau chóng chuyển thành một cái lò bùng cháy, sẽ hóa ra tro mọi quyết tâm tốt đẹp nơi anh. Giờ anh không thể chịu trách nhiệm về tương lai nữa. Đột nhiên, khi bữa trà sắp đến hồi kết, anh nhận ra Đại úy Severn cũng chìm vào một sự im lặng ghê gớm chẳng kém gì của chính anh, và anh ta cũng đang ngầm dõi theo diễn biến cuộc trò chuyện sôi nổi giữa cô Whittaker và Thiếu tá Luttrel. Anh đang trải nghiệm một điều lạ lùng, đấy là nhìn thấy những tình cảm của mình phản chiếu trên gương mặt Đại úy; tức là, anh thấy rõ ở đó một lòng ghen phôi thai. Cả Severn cũng đang tương tư!
Khi đứng lên, Gertrude mời khách đi sang vườn, ở đó cô sẽ rất sung sướng được tiếp đãi các bạn vào giờ này trong ngày. Mặt trời đã lặn sau dãy đồi dài xa tít quá bờ sông đối diện, và con sông thì lấp ló xuất hiện qua một khoảng trống giữa vạt rừng chen giữa. Mái che dựng trên cột cao, những ống khói lò sưởi, mặt ngoài rậm rịt như trong tranh vẽ, những nét ấy của ngôi nhà quê đã được vá và tu sửa lại làm chốn nghỉ cho Gertrude, thảy đều ửng hồng trong ánh sáng chiều tàn. Những bóng dài của đoàn người vắt lên vạt cỏ ngắn. Gertrude, chu đáo đoán rằng các quý ông của mình đang muốn hút thuốc, đã gợi ý một cuộc đi dạo về phía con sông. Chưa kịp suy tính gì thì cô đã nhận khoác tay Thiếu tá Luttrel; và bởi Cô Pendexter muốn ở lại nhà, Severn và Richard đành đi thơ thẩn cạnh nhau cách nữ chủ nhà một quãng ngắn. Gertrude, vốn đã nhận ra vẻ im lặng bất ngờ của Đại úy Severn, đã đơn giản cho rằng sự đấy là do một lỗi xã giao vô tình nào đó về phía cô, và đã mong đền bù sự sao nhãng của mình bằng cách khoác tay anh. Tuy vậy, cô cũng cảm thấy nhẹ nhõm đôi phần khi thấy anh vui vẻ sánh vai cùng Richard. Còn Richard, giờ đã đứng lên ra ngoài trời, anh thấy mình dễ mở lời hơn.
“Đấy là ai vậy?” anh hỏi, hất đầu về phía Thiếu tá.
“Thiếu tá Luttrel, Trung đoàn Pháo binh số...”
“Tôi không ưa cái bản mặt anh ta,” Richard nói.
“Thật à?” Severn đáp, ngạc nhiên trước sự thô lỗ của người đi cùng. “Anh ta không đẹp trai, nhưng cũng ra dáng nhà binh.”
“Trông cứ như thằng nhãi ranh vậy,” Richard nói.
Severn phá lên cười, làm Gertrude phải quay lại nhìn. “Ôi chao! Tôi nghĩ anh nói hơi gắt đấy. Tôi thì sẽ gọi đấy là một gương mặt rất thông minh.”
Richard lúng túng ghê gớm. Anh những tưởng sẽ những lời chỉ trích cay nghiệt nhất của mình sẽ được đón nhận, thế mà Đại úy đây lại đang đứng về phía kẻ địch mình. Một người như thế thì chẳng đua tranh với ai đâu. Một kẻ hằn ghét thảm hại thì chỉ có thể là một người tình thảm hại mà thôi. Dẫu vậy, một cảm giác ngờ vực đối với cách đánh giá động cơ con người trước nay của bản thân đã ngăn Richard chấp nhận kết luận kia là rốt ráo. Anh bèn thử hỏi một câu khác.
“Anh có thân với cô Whittaker không?” anh hỏi.
“Thân vừa phải. Lúc tôi đau yếu cô ấy đã rất tốt với tôi. Từ bấy đến nay tôi đã gặp cô ấy được chừng hơn chục lần.”
“Cô ấy là thế đấy, rất là tốt,” Richard nói, và anh cho là mình đang khôn khéo lắm. Nhưng bởi Đại úy chỉ đáp lại bằng cách nhả khói thuốc, anh liền hỏi tiếp, “Thế anh thấy gương mặt cô ấy thế nào?”
“Tôi thực rất ưa nó,” Đại úy nói.
“Cô ấy nào có đẹp,” Richard ranh mãnh nói.
Severn im lặng một lúc, rồi đúng khi Richard sắp sửa loại anh khỏi vòng quan tâm của mình, vì có vẻ anh chẳng ghê gớm gì cho cam, thì anh đáp, giọng có phần nghiêm nghị. “Ý anh là cô ấy không xinh. Tôi nghĩ cô ấy đẹp, bất chấp một gương mặt không được cân đối hoàn hảo. Đấy là một gương mặt khó quên. Cô ấy chẳng có nét riêng, sắc da bình thường, không hoa hồng cũng chẳng hoa huệ; nhưng cô ấy có thần thái, biểu cảm cô ấy sống động. Gương mặt cô ấy có cá tính; vóc dáng cô ấy cũng thế. Nó không có ‘phong cách’, như người ta vẫn nói; nhưng cái đấy đúng hơn nên thuộc về một tác phẩm nghệ thuật, mà cô Whittaker thì ơn trời lại không phải như vậy! Cô ấy không ý thức về nó cũng hệt như Tự nhiên không nghĩ đến vẻ đẹp của mình vậy.”
Lời Severn nói là tiếng lòng anh mà cũng là tiếng lòng Richard. Cái câu “Cô ấy nào có đẹp” chỉ là một phiên bản ngẫu hứng của tín điều thiêng liêng nhất của chàng trai trẻ, đấy là Cô ấy rất đẹp. Người đọc hẳn sẽ nhớ là anh cũng từng chuyển ngữ tín điều ấy như thế một lần trước đây. Giờ đây, anh chỉ cảm thấy một nỗi hàm ơn với Đại úy vì đã nói ra điều đó một cách tinh tế hơn anh nhiều lắm, chứ như anh thì nói thế kia là đã phát tiết mọi tinh hoa ra rồi. Nhưng đôi mắt của Đại úy, sáng lên bởi bài nói ngắn mà nhiệt thành ấy, giờ đang dõi theo bước chân chậm rãi của Gertrude. Richard thấy rằng từ đôi mắt ấy anh có thể biết được nhiều hơn mọi lời nói; bởi dưới đôi mắt ấy, cái miệng có nét gì đó khiến ta biết nó tự thấy đã nói đủ rồi, và rõ ràng đấy không phải miệng một anh ngẫn. Thành ra Richard, trong một lần lịch sự hiếm hoi, đã xuôi theo sự im lặng của Đại úy, và khi anh hướng ánh nhìn thân ái tới đôi vai cân đối của Gertrude và đôi tai chăm chú lắng nghe của cô, anh đã hắt ra một tiếng thở dài chứa chan tâm sự - một tiếng thở dài người ta không thể lầm đi đâu được. Severn ngoảnh nhìn; giờ đến lượt anh cũng quan sát chăm chú. “Trời hỡi!” anh kêu lên, “cậu chàng này tương tư nàng rồi!”
Sau hồi choáng váng kinh ngạc, anh chấp nhận sự thể này bằng một sự bình thản rất lý trí. Cớ gì Richard lại không tương tư nàng? “Je le suis bien[3],” Đại úy nghĩ; “mà đúng hơn là không.” Severn ngẫm nghĩ, liệu có thể nào anh chàng này lại được để mắt? Anh chàng chỉ là một gã nông dân khiếm nhã; nhưng không thể phủ nhận rằng anh cũng có tâm hồn. Quả thật Severn còn thầm ước Richard là người được Gertrude chiếu cố. “Nhưng nếu đúng là thế,” anh nghĩ, “thì sao lại phải thở dài? Đúng là những kẻ đang yêu thì không thể dùng lý mà xét được. Người bị thờ ơ như ta thì tìm khuây khỏa bằng tiếng huýt sáo vu vơ nhất. Bạn ta đây biết đâu lại chẳng rên rẩm vì sung sướng hay sao. Tuy vậy, ta cũng phải thú thực rằng trông anh ta chẳng giống một người tình được yêu vì chút nào.”
Thành thử quý ông nhút nhát này bỗng cảm thấy một niềm thương hại nhức nhối cho nỗi bất hạnh rành rành của Richard; và khi anh đem so nó với tình trạng phòng bị kỹ lưỡng của những tình cảm nơi anh, anh bỗng cảm thấy thêm một nỗi tự nhục gay gắt. Nhưng lập tức nhượng lại chiến địa sẽ giúp lòng tự trọng của anh hồi lại dễ hơn nhiều so với việc so kè tranh đoạt với chàng hiệp sĩ thương tích khốn khổ này. “Dù có giành được nàng hay không thì chàng ta vẫn sẽ chiến đấu,” Đại úy nghĩ; và khi anh nhìn Thiếu tá Luttrel, anh cảm thấy đấy là một viễn cảnh vừa ý mình. Anh thấy vị Thiếu tá có cái gì đáng ngờ lắm.
Giờ họ đã đi đến mép nước, ở đây Gertrude giữ bạn đồng hành mình lại để chờ hai người kia. Khi họ bắt kịp, Severn thấy, hoặc nghĩ là anh thấy (đấy là hai thứ rất khác nhau), rằng cô nhìn Richard đầu tiên. “Kẻ ái mộ” trong lồng ngực anh thoắt rống lên muốn tính sổ với kẻ quan sát im lặng; nhưng nó tức thì bị trói nghiến lại. “Amen,” Đại úy nói; “không phải việc của mình.”
Lúc đó, Richard đang cảm thấy thăng hoa ghê gớm. Đoạn kết của cơn khổ não nơi anh đã biến thành một cơn say đột ngột. Anh nhìn cảnh tượng trước mắt với một trí tưởng bừng bừng. Tại sao anh lại đứng câm lặng, ủ rũ hồ nghi số mệnh, trong khi tạo hóa vẫy gọi anh ra trận? Kia, con đường ven sông nơi hai tuần trước anh đã hùng hồn cất tiếng trước những giọt nước mắt của Gertrude. Kia, Gertrude yêu kiều, mà anh đã hôn bàn tay đã ôm bờ eo. Nơi đây anh là chủ tể chứ còn gì nữa! Chưa kịp nghĩ cho thấu đáo, anh đã bắt đầu nói, nói thao thao, nói cuống cuồng, nói gần như ngạo ngược. Thiếu tá Luttrel vừa bình phẩm về vẻ đẹp của dòng sông, Richard liền xông vào bằng một bài thuyết minh về dòng chảy của nó, về vẻ đẹp vượt trội của đoạn sông chảy qua vùng này, lại còn liệt kê những loại cá ở sông này và kể một câu chuyện về trận lụt lớn xảy ra mười năm trước. Anh nói cũng mạch lạc và xuôi tai, nhưng theo một kiểu mãnh liệt hùng hổ khác thường, đầu ngửa ra sau, mắt thì nhìn bờ đối diện. Mãi rồi anh cùng dừng lại, cảm thấy mình đã đưa ra bằng chứng cho khí độ nam nhi của bản thân. Anh nhìn về phía Gertrude, về phía ánh mắt mà anh cứ e ngại không dám chạm vào cho đến khi anh nhận rõ cuộc hành trình sắp sửa kết thúc. Nhưng cô lại đang nhìn Đại úy Severn, bởi nghĩ Richard đã khiến thính giả của anh phải lắng tai. Severn thì đang nhìn Luttrel, còn Luttrel thì nhìn cô Whittaker; cả ba bọn họ nhìn nhau mê mải đến độ chẳng hề để ý đến lời nói và bây giờ là sự im lặng của anh. “Thật,” chàng trai nghĩ, “mình đúng là bị ra rìa rồi!” Nhưng anh vẫn quyết định sẽ kiên nhẫn, và xét cho cùng thì đấy chắc chắn là một quyết định rất can đảm. Vậy nhưng sự cao thượng của Richard bao giờ cũng có cái gì đó thất thường, quái gở. Chỉ cần chạm vào nhầm chỗ là nó sụp đổ hoàn toàn. Bất hạnh thay cho Gertrude: cô chính là người thực hiện cú chạm thảm họa ấy. Khi nhóm bạn bắt đầu đi ngược về nhà, Richard bước tới cạnh cô và chìa tay ra, lòng thầm hy vọng - anh trông mong hoàn toàn vào lòng thương cảm của cô, anh phụ thuộc vào nó thật chẳng khác nào đứa con với mẹ nó - được nhận một dấu hiệu kín đáo nào đó cho thấy hành động can đảm vừa rồi của anh đã không lọt khỏi mắt Gertrude.
Nhưng Gertrude, bởi vẫn đang bận tâm ghê gớm những mong đền bồi sự bất công tưởng tượng của cô với Đại úy, liền lắc đầu và còn chẳng nhìn anh nữa. “Cám ơn anh,” cô nói; “Để tôi đi với Đại úy Severn,” và anh này tiến tới tức thì.
Richard khốn khổ cảm thấy cú quay về mặt đất này mới bẽ bàng sao. Tưởng như anh có thể túm cổ Đại úy mà lẳng xuống sông được. Thiếu tá chiếm nốt phía còn lại của Gertrude, thành ra Richard tụt lại sau họ, giận đến xám ngoét mặt mày, đã dợm quyết quay gót mà đi thẳng về nhà mình. Nhưng anh chợt nghĩ rằng muốn trả thù tinh vi hơn thì hãy đi theo bộ ba kia về đến bãi cỏ trước nhà, đến đó thì im lặng cúi chào một cái sao cho thật cay nghiệt. Thế là khi họ về đến ngôi nhà, anh liền đứng cách một quãng rồi tạm biệt Gertrude với thái độ hằn học. Anh háo hức đến run lên, muốn xem cô có tìm cách giữ chân anh hay không. Nhưng cô Whittaker, do trời tối quá không nhìn rõ mặt anh từ khoảng cách ấy, chỉ đọc thấy trong giọng anh một sự xấu hổ võ đoán, và cô vô thức thấy nó tương phản với giọng điệu sáng sủa không ngoắt ngoéo của Severn, mà trong mắt cô là một biểu hiện rất đúng của lòng tự trọng. Thành ra cô tạm biệt Richard cũng lạnh lùng chẳng kém, và cô không chìa tay ra với anh. Công bằng mà nói thì đôi tiếng sau đó, khi cô ngẫm lại những sự việc ban tối, Gertrude thấy ăn năn vô cùng về cái hành động trả đũa nho nhỏ này.
II
Chính Richard cũng không rõ mình đã trải qua tuần tiếp theo như thế nào nữa. Anh đắm mình ở một mức độ lớn hơn nhiều so với anh nghĩ, vào một cuộc vật lộn vừa đê hạ mà vừa anh hùng với chính mình. Suốt mấy tháng qua, nhờ sự cổ vũ của Gertrude, anh đã tuân theo một nếp sống hoàn toàn điều độ và đứng đắn. Chừng nào anh còn tương đối hòa thuận với Gertrude và với chính mình, anh vẫn sẽ thấy nếp sống ấy chẳng khó khăn gì; nó còn sung sướng là đằng khác. Nó đã tạo ra một thứ hăm hở đạo đức, tinh tế và bền bỉ gấp bội so với thứ bồng bột thô thiển sinh ra từ những thói tệ lậu xưa của anh. Chỉ riêng việc thêm từng giờ, từng ngày vào cái chặng đời khổ hạnh mới mẻ này đã là cả một niềm thích thú. Sau khi thề bỏ những thói đắm đuối, anh rèn phép tiết độ đúng kiểu một người mới tu tập: tức là anh nâng nó lên (hoặc hạ xuống) thành sự kiêng khem. Anh giống như một người nhếch nhác sau khi tẩy trần thì cứ ở mãi dưới nước vì yêu vì thích nó. Anh ước được khiết tịnh giống kiểu các tín đồ. Đấy là một việc đơn giản, chừng nào nữ thần của anh vẫn mỉm cười, dầu cho đấy đúng thực là một nữ thần - tức là một tồn tại không tài nào chạm đến được. Nhưng nàng chỉ cần cau mày, thế là trời đất liền tối sầm, Richard chỉ còn biết trông đợi vào mỗi ý chí chính anh - ta dễ tưởng đấy là một thứ điểm tựa mong manh trên hành trình leo dốc, tựa một túm cỏ mọc đâm ngang một vách đá dựng đứng. Tuy vậy, dẫu trông mỏng manh nhưng nó vẫn đủ giúp anh trụ lại. Nó long ra, bở ra, nhưng vẫn trụ được, dù chỉ nhờ một sợi thớ duy nhất. Khi Richard cưỡi ngựa nước kiệu đi được chừng năm chục thước từ cổng nhà Gertrude trong một cơn điên giận mụ mị đầu óc, anh đột nhiên kéo cương và nuốt xuống cơn cuồng giận của mình, rồi lập một lời thề rằng bất kể tình cảm bị giày vò đến đâu chăng nữa, anh sẽ không làm đứt đoạn cái mạch tiết độ thân thể theo lối cục súc của mình. Tâm trí say là đủ rồi; anh sẽ không để cả cơ thể cũng say nữa. Một cảm giác phản kháng lạ lùng, gần như tức cười, đối với Gertrude đã củng cố cho quyết tâm này. “Không đâu,” anh hét lên trong tâm trí, “Tôi sẽ không sa ngã. Cứ thử xem! Tôi sẽ vẫn cứ ngay ngắn như thường.” Chúng ta thường vượt qua được những xúc phạm, những hoạn nạn khủng khiếp nhờ vào một thứ tự ái bản năng lành mạnh. Đêm hôm ấy, Richard lên giường với thái độ quyết liệt và tiết độ chẳng kém gì một đan sĩ dòng Trappe; ngày hôm sau thôi thúc trước tiên của anh là lao ngay vào một sự lao động thể chất nào đó, thứ không cho phép anh dù chỉ một khắc ngồi không. Anh không tìm được công việc nào đúng ý; nhưng anh trải qua một ngày hăng say thủ tiêu từng giờ liên tiếp, đến độ hình ảnh Gertrude không tìm được lúc nào hiện lên trong trí anh. Anh lao vào công việc sinh tồn - thứ nghiêm túc nhất và say sưa nhất đối với con người. So với những thành quả bị đe dọa ở đây, thì dục tình của anh với Gertrude dường như chỉ là một thứ tưởng tượng. Có lẽ khó mà tìm được điều gì cho thấy một cách sống động cái mãnh liệt của cái dục tình này, sự chín chắn của nó, sức mạnh của nó, hơn được sự thật giản dị là nó đã khôn khéo bất hoạt chính mình cho tới khi Richard thôi băn khoăn về những mối ngờ đối với thứ gần cận trái tim một người đàn ông hơn hết thảy - những ngờ vực về sức mạnh ý chí của chính mình. Anh đáp lại những ngờ vực ấy bằng cách ném quyết tâm của mình vào một loạt các cám dỗ dữ dội đến độ hoặc sẽ đập nát nó ra thành vạn mảnh, hoặc sẽ tôi luyện nó để thích ứng hoàn hảo với mọi đòi hỏi khả dĩ từ cuộc đời. Anh cưỡi ngựa đi những chặng dài, băng qua sát sạt những quán rượu rải rác ven đường với số lượng nhiều hết mức một cuộc đi như thế cho phép. Khi đến gần chúng, anh thỉnh thoảng lại đi chậm lại, như thể sắp nhảy xuống đến nơi, rồi kéo cương ngựa mà nhìn một chặp, rồi lại thúc ngựa phóng đi như người bị truy đuổi. Lại có lúc, vào tối muộn, khi những ô cửa sổ ngời lên thứ ánh sáng đỏ hồng trong nhà, anh sẽ chầm chậm đi qua, ngửa mặt ngắm sao, rồi sau khi duy trì tốc độ khắc kỷ ấy được chừng đôi dặm, anh sẽ phóng về ngôi nhà cô độc với những ô cửa tối đen của mình. Hoàn thành thắng lợi kỳ công này được vài lần, anh bỗng thấy tình yêu trở lại với mình, nhưng đã không còn nỗi ghen tuông ngày trước nữa. Vâng lệnh ái tình, một sáng nọ anh nhảy lên ngựa mà đi tới nhà Gertrude, mà chẳng định rõ trong trí anh sẽ diện kiến cô như thế nào.
Bản thân anh đã tương đối chắc chắn về ý chí của mình; nhưng anh vẫn chưa làm chủ được các xung động bên trong. Khi theo thói quen trao ngựa cho một gia nhân ở chuồng ngựa, anh thấy một con ngựa khác cũng buộc ở đó, mà anh nhận ra đấy là ngựa của Đại úy Severn. “Yên nào, chàng trai,” anh lầm bầm với chính mình, hệt như với một con ngựa đang hoảng. Khi đi băng qua khoảng sân trong rộng để tới ngôi nhà, anh gặp Đại úy, lúc đó vừa mới cáo từ. Richard cất lời chào thân ái (anh không tin mình làm được hơn thế), còn Severn thì đáp lại bằng một lời chào thân ái chẳng kém, có khi hơn. Tuy nhiên, Richard để ý thấy người kia nom nhợt nhạt, tay lại đang bứt cánh một nụ hồng theo chân bước; chàng trai trẻ của chúng ta liền rảo bước vội. Thấy phòng khách vắng tanh, theo bản năng anh đi vào một phòng nhỏ liền kề, phòng này Gertrude đã cải tạo thành một phòng kính giản dị; khi làm vậy, anh vô thức bước khẽ hơn. Cánh cửa kính để ngỏ, anh nhìn vào trong. Gertrude đang đứng xây lưng về phía anh, bàn tay cô đang bẻ một đôi cây hoa thân dài, mắt nhìn qua lớp vách kính đằng sau chúng. Tiến lên một bước, và nhìn qua vai cô gái trẻ, Richard vừa kịp thấy Severn nhảy lên ngựa ở cửa chuồng, trước khi Gertrude giật mình quay phắt lại. Gương mặt cô đỏ bừng, đôi mắt cô ngấn lệ.
“Kìa, anh!” cô kêu lên.
Đầu Richard quay cuồng. Cái từ đó tắm đẫm một thứ biệt đãi đáng ghen tị đến độ nghe chẳng khác nào tiếng chuông báo tử cho hy vọng của anh. Anh bước vào phòng, khép cửa lại, tay vẫn đặt trên nắm cửa.
“Gertrude,” anh nói, “em yêu người đó!”
“Gì cơ?”
“Em có thú nhận không?” Richard kêu lên.
“Thú nhận? Này Richard Clare, sao anh dám nói như thế với tôi? Tôi không có hứng xem tuồng với anh đâu. Tha cho tôi đi.”
Gertrude đang tức giận; nhưng còn Richard, gần như có thể nói anh mất trí. “Chắc em thấy mỗi ngày một vở là nhiều rồi,” anh la lên. “Những giọt nước mắt kia là sao? Chẳng lẽ anh ta từ chối em? Có phải anh ta cự tuyệt em giống như em cự tuyệt tôi không? Gertrude khốn khổ!”
Gertrude nhìn anh với thái độ khinh miệt. “Ngu xuẩn!” cô chỉ nói thế. Cô hất tay anh ra khỏi then, mở tung cánh cửa rồi vụt đi mất.
Chỉ còn lại một mình, Richard ngồi phịch xuống một chiếc xô pha, vùi mặt vào đôi bàn tay. Mặt anh như thiêu đốt chúng, nhưng anh ngồi bất động, cứ lặp đi lặp lại như cỗ máy, như thể anh cố ngoảnh đi khỏi ý nghĩ, “Ngu xuẩn! ngu xuẩn!” Rốt cuộc anh đứng dậy và ra ngoài.
Vài tiếng trước khi xen này diễn ra, Gertrude cảm thấy cô có một bằng chứng đanh thép chống lại Số Mệnh. Mục đích của chúng ta không phải là nhắc lại cuộc trò chuyện giữa cô với Đại úy Severn. Họ chỉ còn cách éclaircissement[4] chưa đến một bước, và khi mà chỉ một chuyển động nữa thôi là linh hồn họ sẽ được tắm đẫm trong ánh sáng, thì một thứ hiểm độc nào đó đã siết lấy cổ họng họ. Họ có quá nhiều kiêu hãnh ư? - quá ít tưởng tượng ư? Chúng ta đành hài lòng với giả thiết này vậy. Vậy là Severn thẫn thờ bước qua sân, lòng tự nhủ, “Nàng thuộc về người khác”; rồi nhìn thấy Richard, anh lại nghĩ, “và lại một người nữa.” Gertrude thì đứng ở cửa sổ, thầm nói mãi câu này, “Anh ấy chỉ thuộc về chính mình mà thôi.” Và như thể vậy vẫn chưa đủ, đương lúc bị hiểu sai, bị coi nhẹ, bị tổn thương, đương lúc muốn ẩn náu nơi quá khứ đầy bổn phận, không tư dục, thì sừng sững trên đường thối lui ấy, Richard Clare cho cô biết một điều rằng ngay cả ở nhà cô cũng đừng hòng tìm thấy bình yên. Sự xấc xược quá đáng khi anh xuất hiện, có gì đó khiến cô rùng mình rằng hình như số phận chống lại cô. Mà không chỉ có vậy. Một chút xíu niềm kinh sợ người đàn ông mang dục tình kiên quyết đến thế, giờ nó len lỏi vào cảm xúc của cô. Cô bắt đầu cảm thấy việc cô thương hại người đàn ông này có cái gì không đúng. Anh ta là nô lệ của dục tình; nhưng đấy là một dục tình mạnh. Mệt mỏi với cái lối im lặng cực kỳ lịch thiệp của Severn, cô thấy mình khoan khoái nghĩ đến sự thô thiển của Richard. Ít nhất anh cũng dám xúc phạm cô. Anh đã yêu cô đến độ quên mình. Anh dám để mình trở nên đáng ghét trong mắt cô, bởi anh đã vứt bỏ sự khôn ngoan của mình mình. Anh quan tâm gì đến ấn tượng mình tạo ra cơ chứ? Anh chỉ quan tâm đến ấn tượng anh nhận được. Tuy nhiên, nỗi mệt ấy chỉ kéo dài thoáng chốc. Cô không thể đi lùi nhanh đến thế mà không vấp được. Khi sự việc vừa rồi làm cô tỉnh trí lại, cô nhận ra mình đã đánh mất sự sáng suốt. Cô mỉm cười khi nghĩ sự sáng suốt của mình đã nghỉ phép nguyên một buổi chiều. “Richard nói đúng,” cô tự nhủ. “Mình không ngu. Có cố mình cũng không ngu được. Cái này thì mình đích thực là con gái của bố mình rồi. Mình yêu người đó, nhưng mình còn yêu bản thân hơn. Tất nhiên như thế thì mình không xứng với anh ta. Nếu mình yêu anh ta sao cho xứng với tình yêu của anh ấy, mình sẽ ngồi xuống ngay lập tức mà viết một lá thư bảo rằng nếu anh ta không trở lại với mình thì mình sẽ chết mất. Nhưng mình sẽ không viết thư mà cũng không chết. Mình sẽ sống, sẽ phị ra, sẽ trồng hoa nuôi gà chăn ngựa, rồi đến lúc già sẽ tạ ơn Chúa vì mình chưa bao giờ làm những việc trái với nữ tính. Người tạo ra mình như thế nào thì mình như thế ấy. Mình không biết mình có lừa được ai không; nhưng dứt khoát mình không thể tự dối lòng. Mình vẫn là một Gertrude Whittaker sắc sảo; và chính vì thế mình sẽ không làm những việc lố bịch và viết cho Richard khốn khổ bức thư mình không viết cho Đại úy Severn. Mình cần nghĩ là bản thân bị đối xử bất công. Mình đau khổ ít quá! Mình cần cảm giác mạnh! Mình đã nghĩ có thể kiếm được cảm giác mạnh ấy với giá hời, chỉ cần che chở chàng trai bất hạnh đó là được! Cầu trời giúp mình tránh được cái kiểu anh hùng rởm, nhất là anh hùng rởm ba xu! Mình từ chối cái đó. Thế thì mình còn kêu ca nỗi gì? Chẳng lẽ mình phải vò đầu bứt tóc vì một người tinh tế đã cưỡng lại được sự quyến rũ khôn tả của mình ư? Để quyến rũ thì người ta phải bị quyến rũ đã, không thì ít nhất cũng có khả năng bị quyến rũ; mình thì không có cái đó. Mình không yêu anh ấy, nếu có thì anh ấy đã biết rồi. Ái tình nhận lại ái tình, còn vô tình chỉ nhận vô tình mà thôi.”
Nhưng nghĩ đến đây Gertrude gần như suy sụp. Cô cảm thấy cô đang chọn cho mình một tương lai ảm đạm. Chỉ được những người như Richard Clare yêu sẽ là một viễn cảnh chẳng sung sướng gì; vì thế thì có khác gì làm bà cô không chồng cả đời đâu. Cô cảm thán đầy thống thiết đúng như một phụ nữ phải thế - “Thế chẳng lẽ mình lại bị tước đi những niềm vui tha thiết nhất của đàn bà hay sao? Không thể nào! Mình biết rõ điều này: mình được khuôn tạo để làm một người mẹ; người vợ phải tự lo thân. Mình được khuôn tạo để làm một người vợ; người tình phải tự lo thân. Mình ở trong tay Chúa.” Dù cô có thể quên mình trong một tình yêu trần tục hay không, Gertrude hoàn toàn có thể quên mình trong tình yêu với Chúa. Nhưng giữa tình cảm ngoan đạo ấy, cô vẫn không thể nào đè nén được lương tâm. Cô bị giằng xé dữ dội vì sự thiếu thành thực đầy toan tính với Richard, vì sự dễ dàng đến thảm hại muốn chiều theo cái cám dỗ mạnh là tìm chốn nghỉ ngơi tạm thời trong trái tim thèm khát của Richard. Cô thối lui trước ý nghĩ ấy như thể đó là hành động tàn nhẫn vô đạo. Liệu giờ trái tim Richard còn chỗ cho cô, như một tháng trước, hay không? Liệu một chốn cô không bao giờ đến tìm lời khuyên nhủ, có thể nào đem đến cho cô niềm an ủi hay không? Liệu cô có phải nhận chìm những nỗi buồn, nỗi hối tiếc thực cao thượng của mình vào một dục tình tầm thường, tùy hứng, lươn lẹo? Sau khi cô gây ra một sự bất công chua chát đến thế với chàng trai, trong ý định, không gì có thể làm nguôi nỗi ăn năn cao thượng của cô ngoài việc chuộc lại lỗi làm, trong thực tế. Thậm chí cô còn hối hận ghê gớm vì đã nói những lời khó nghe ấy trong phòng kính. Đúng là anh xấc xược và vô lễ; nhưng anh có lý do để làm vậy. Yêu nhiều thì nên được thứ tha nhiều. Ngay lúc này đây khi Gertrude khép các tình cảm của mình vào một khuôn khổ hà khắc hơn bao giờ hết, cô vẫn không thể tránh được một nỗi rùng mình say đắm và ngọt ngào - một nỗi rùng mình mà như ta đã biết, ở đó chứa đựng một cơn chấn động - khi hồi tưởng lại giọng nói gắt và đôi mắt giận dữ của anh. Sẽ chẳng sai lắm đâu nếu bảo trái tim cô khao khát khoảnh khắc ấy được nối lại, dẫu ngắn ngủi nhường nào đi nữa. Cô chỉ mong xóa bỏ khỏi tâm hồn bệnh hoạn của chàng trai cái ấn tượng rằng đúng là cô khinh miệt anh thật; bởi cô biết - hoặc cô nghĩ cô biết - rằng vì cái ấn tượng ấy, anh có thể tìm tới niềm an ủi khinh suất nhất, tai họa nhất.
Thế là, chỉ vài hôm sau, cô đã thắng yên cương, rồi không cần người tháp tùng, cô phi nhanh tới trang trại của Richard. Cửa chính và nửa số cửa sổ để mở; nhưng cô gọi mãi mà chẳng thấy ai ra. Cô đi vòng ra sau nhà, tới sân kho lác đác vài con gà, rồi băng qua sân mà tới một con đường đi men theo đầu sân thấp hơn và được ngăn bởi một cánh cổng mở. Không thấy bóng dáng ai; cô không nhìn thấy gì trong cái tĩnh lặng nực nội ngoài những thứ cây trồng rải rác đang chín, và dẫu đang hết sức lo âu bồn chồn, cô Whittaker vẫn nhìn chúng bằng con mắt nhà nghề. Một nỗi bứt rứt ghê gớm choán hết tâm trí cô khi cô ước lượng những đất đai màu mỡ rõ là đã bị ông chủ trẻ tuổi bỏ hoang, rồi nghĩ biết đâu cô chính là nguyên nhân dẫn đến sự hoang phế này. A, Richard đang ở đâu? Cô lắng tai để mắt mà vẫn chẳng thấy người đâu, tim cô như vọt lên tận họng, cô cảm thấy mình sắp sửa gọi tên anh bằng giọng tiếc nuối. Nhưng cô khựng lại khi nghe âm thanh rền rĩ nặng nề, như của xe thồ, khuất sau một ngã rẽ trên đường. Cô vỗ về con ngựa rồi đi nước kiệu tới đó. Một chiếc xe thồ lớn bốn bánh, trên chất đầy đá mới bửa, được bốn con bò đực kéo đang chầm chậm tiến về phía cô. Bên cạnh xe, kiên nhẫn quất roi và đều đều cất tiếng thúc, một chàng trai trẻ đi bộ, đầu đội chiếc mũ luộm thuộm, mặc áo đỏ, còn chiếc quần thì nhét vào đôi giày ống lầy đất. Chính là Richard. Trông thấy Gertrude, anh khựng lại sửng sốt, rồi lại đi tiếp, cái roi tanh tách quất vào không khí. Trái tim Gertrude đập rộn lên trong một tiếng Ơn Chúa không nói thành lời! Ý nghĩ tiếp theo của cô là trông anh chưa bao giờ lành mạnh như vậy. Sự thật là mớ quần áo lao động kia lại rất ăn với gã man di bẩm sinh này. Mặt với cổ anh nâu bóng sau một tuần trần mình trên đồng, mắt anh sáng, bước chân anh dường như thu được một vẻ đường hoàng nam tính nhờ việc đi theo những con vật nặng nề. Khi anh tới chỗ cô, Gertrude kéo cương ngựa và chìa những ngón tay đeo găng của cô về phía bàn tay rám nắng lầm bụi của anh. Anh cầm tay cô, rồi ngước lên nhìn mặt cô một chặp, rồi đưa những ngón tay cô lên môi mình, lần thứ hai.
“Xin thứ lỗi tôi không bỏ găng ra được,” cô mỉm cười nói.
“Xin thứ lỗi bàn tay này,” anh đáp, xòe ra bàn tay cháy nắng, lấm bẩn vì lao động.
“Richard,” Gertrude nói, “đấy là một trong những thứ đầu tiên anh không bao giờ cần xin lỗi. Tôi chưa từng thấy anh khỏe khoắn được bằng một nửa lúc này.”
Anh chăm chú nhìn cô. “Em đã tha thứ cho tôi!” anh kêu lên.
“Phải,” Gertrude nói. “Tôi tha thứ cho anh - cả anh và tôi. Chúng ta đều đã hành xử thật lố bịch, nhưng cả hai đều có lý do riêng. Tôi cứ mong anh quay lại.”
Richard nhìn quanh, rõ là không biết đáp lại ra sao. “Tôi bận lắm,” rốt cuộc anh nói, bằng một giọng chân phương hơi cố ý. Anh chọn lối nói ấy, không hơn mà cũng không kém, dựa trên một kiểu cảm nhận lạ thường về sự kịch tính.
Một bản năng không kém phần tinh tế cũng ngăn Gertrude bày tỏ toàn bộ niềm hân hoan khi nghe lời đáp kia. Vui quá người ta lại tưởng cô bất ngờ thái quá; mà thực tình một phần dự đồ của cô cũng là mong những thứ tốt đẹp nhất cho bạn mình mà thôi. “Anh bận bịu thế này,” cô nói, “tôi thực mừng cho anh lắm. Anh đang làm gì thế?”
“Trăm thứ việc. Tôi vừa lấy đá, vừa tiêu nước, vừa phát quang, không biết bao nhiêu là việc. Tôi nghĩ tốt hơn hết là cứ trực tiếp mó tay vào. Tôi định làm một hàng rào đá dọc theo khoảnh đất lớn trên đồi ở đằng kia. Wallace cằn nhẵn mãi chuyện địa giới. Tôi sẽ ấn định một lần cho xong hẳn đi. Em cười gì đấy?”
“Tôi cười vì suốt tuần vừa rồi tôi cứ chìm đắm vào những e sợ mới ngớ ngẩn làm sao. Anh khôn ngoan hơn tôi đấy, Richard. Tôi chẳng có tí tưởng tượng nào.”
“Ý em là tôi có ư? Chắc không đủ để đoán được ý em là gì đâu.”
“Thế anh nghĩ tôi đến đây sáng nay để làm gì?”
“Vì em nghĩ tôi hờn dỗi vì bị gọi là đồ ngu xuẩn.”
“Hờn dỗi, hoặc tệ hơn thế. Tôi phải làm gì để bù lại cái lời sai trái ấy đây?”
“Em chẳng làm gì sai hết. Em nói phải lắm. Em đâu có nghĩa vụ phải hiểu tôi rõ hơn tôi hiểu chính mình. Cũng giống như việc em sẵn sàng rút lại lời ấy, rồi cố thuyết phục bản thân rằng nói thế là bất công. Nhưng nói thế đích đáng lắm, vậy cho nên tôi phải cố mà gánh chịu nó thôi. Lúc đó tôi đúng là một thằng ngu - đã ngu lại còn mặt dày. Tôi còn chẳng biết người đàn ông đó có tỏ tình với em hay không. Nhưng tôi nghĩ em đã yêu anh ta rồi - nhìn là biết; nếu tôi không nhận ra được điều đó thì thật không đáng mặt đàn ông, thật không xứng được em - em yêu mến. Tôi đã thấy nó - tôi thấy nó rõ như lũ bò trước mắt tôi đây; thế mà tôi vẫn dồn ép em bằng những đòi hỏi không đúng lúc. Làm thế thì chính là ngu xuẩn chứ còn gì nữa. Đáng lẽ tôi phải đợi, phải dừng lại, phải cắn đứt lưỡi trước khi nói, phải làm bất cứ thứ gì trừ những gì tôi đã làm. Tôi không có quyền yêu sách em, Gertrude, cho tới khi tôi có thể theo đuổi em một cách tử tế hơn thế. Với tôi điều may mắn nhất trần đời là em đã nói vậy; nó còn tử tế nữa là khác. Nó giúp tôi thoát khỏi nỗi khổ sở phải lần mò tìm một xuất phát điểm. Không nói như thế mới chính là bất công; khi đó rất có thể tôi sẽ hờn dỗi, hoặc, như em đã nói thật ý tứ, sẽ làm những chuyện tồi tệ hơn. Tôi đã đi sai một nước cờ rồi, giờ cách duy nhất là phải sửa chữa nó. Nhưng em không có nghĩa vụ phải biết rằng tôi hết sức sẵn sàng thừa nhận mình đã sai lầm. Trước đây mỗi lần tôi biến mình thành thằng ngốc, tôi vẫn cứ cố chấp đến cùng, tôi cố biến toàn nhân loại - tức là em - thành một kẻ ngốc giống tôi, như thế tôi sẽ không phải kẻ cá biệt. Nhưng lần này, tôi nghĩ mình đã có một thứ tựa linh cảm. Tôi cảm thấy mình tuyệt vọng rồi. Tôi cảm thấy nếu giờ tôi chọn sự điên rồ thì tức là mãi mãi về sau tôi sẽ điên rồ. Một ngày nó tôi gặp một người vừa từ châu Âu trở về, sau một mùa hè ở Thụy Sĩ. Ông ấy kể với tôi chuyện leo núi ở đó - làm thế nào họ vượt qua được các sông băng, những chuyện kiểu thế. Ông ấy bảo thỉnh thoảng ta gặp phải những sườn núi phủ tuyết trơn tuột dốc thẳng xuống vách đá dựng đứng, và nếu ta vấp hay trượt chân lúc vượt chúng, thế là ta cứ thế lăn thẳng xuống, chết là cái chắc; có một cái mẹo nhỏ giúp ta tránh được việc đó. Ta cầm một cái gậy dài có một đầu nhọn, rồi lúc nào ta thấy mình bị trôi đi - thường là ta đang ở tư thế ngồi - ta chỉ cần cầm gậy cắm thẳng vào tuyết trước mặt, thế là chặn được đà trôi. Tất nhiên, mấu chốt là phải cắm được đủ sâu, để nó không cong hay gãy; và nói gì thì nói, tự nhiên thúc vào một cái cọc cắm thẳng đứng thì thật là đau thấu trời. Nhưng nhiêu đó là đủ thời gian cho ta hồi lại. Ngày hôm đó chuyện xảy ra với tôi đúng là như thế đấy. Tôi vấp, rồi ngã; tôi trượt, lao vun vút xuống con dốc; nhưng tôi kịp đóng cọc xuống và dừng lại được. Tưởng như người tôi đứt thành hai đoạn ấy; nhưng tôi đã sống sót.” Richard vừa nói vừa đặt một bàn tay lên cổ con ngựa của Gertrude, tay kia thì chống hông, đầu hơi ngật ra sau, mắt nhìn thẳng mắt cô. Cô ngồi im lặng trên yên đáp lại ánh nhìn của anh. Anh nói chậm và khoan thai; nhưng không ngắc ngứ, cũng không hầm hầm. “Đây không phải tiểu thuyết,” Gertrude nghĩ, “đây là thế giới thực.” Chính cảm xúc này đã chi phối lời đáp của cô, lột sạch khỏi nó mọi lãng mạn, đến độ nghe nó sao mà thông thường.
“Thật may là anh đã có một chiếc gậy như vậy,” cô nói.
“Tôi sẽ không bao giờ lên đường mà không có nó.”
“Ít nhất thì,” Gertrude mỉm cười, “đừng bao giờ đi với một bạn đường có tật xấu là xô ngã anh.”
“A, em cứ đẩy bao nhiêu tùy thích,” Richard nói. “Tôi cho em làm thế đấy. Nhưng nói về tôi đến giờ là chưa đủ hay sao?”
“Tùy anh thôi.”
“Hiện tại thì đấy là tất cả những gì tôi cần nói, ngoài việc tôi hết sức vui sướng được gặp lại em, cũng như em hãy ở lại một lát đã.”
“Nhưng anh còn công việc.”
“Ôi chao, em đừng bận tâm công việc tôi làm gì. Sáng nay tôi đã kiếm đủ bữa tối hôm nay rồi, và nếu em không phải đối thì tôi muốn mời em ăn chung. Ta về nhà thôi.” Anh trở đầu ngựa cho cô, rồi lùa đàn bò cất bước, còn anh đi cạnh cô trên vệ đường rậm cỏ, một tay đặt lên bờm ngựa, tay kia vung vẩy cái roi.
Trước khi họ tới cổng vào, Gertrude ngẫm lại những lời vừa rồi của anh. “Nói về anh ấy thế là đủ rồi,” cô thầm lặp lại lời anh. “Phải, ơn trời, tất cả là vì anh. Mình chỉ là một phương tiện trong chuyện này mà thôi - bản thân anh ta, cá tính anh, hạnh phúc của chính anh, mới là mục đích.” Khi đã tin tưởng như thế, cô thấy vai trò của mình đã được đơn giản hóa thấy rõ. Richard đang học lấy sự khôn ngoan và phép tự chủ, cũng như sử dụng lý trí của mình. Rồi anh sẽ có được những thứ ấy. Bổn phận của cô chính là kín tiếng hết mức có thể, đừng có chen vào công việc của các thần đã chọn cô làm công cụ thực hiện dự đồ của mình. Khi đến cổng, Richard khum tay gọi một tiếng rất vang về phía đồng; từ đó một cậu bé nông dân chạy tới, và với ánh mắt không giấu vẻ sửng sốt về phía Gertrude, nó nhận lại cỗ xe bò của ông chủ. Gertrude cưỡi ngựa tới bậc thềm, ở đó chủ nhà đỡ cô xuống ngựa, mời cô vào, cứ tự nhiên đừng khách sao, còn anh thì dắt ngựa của cô về chuồng. Cô nhận ra là vào quãng thời gian mình không đến đây, bà già ngày trước trông nom nhà cửa cho bạn cô giờ đã quay lại, và đã sửa soạn dọn bữa trưa cho anh. Lúc anh quay vào, đầu tóc mặt mũi sáng sủa sau khi tắm gội, đã khoác ra ngoài chiếc áo choàng nom tươm tất lắm, Gertrude đã nhận được sự tin tưởng tuyệt đối của bà già tốt bụng.
Gertrude cởi mũ, dém lại chiếc váy cưỡi ngựa, rồi ngồi đối diện với Richard qua tấm khăn trải bàn nhăn nhúm. Chàng trai đảm nhận vai chủ nhà rất tự nhiên và điềm đạm; Gertrude không thể đoán được từ sự tự chủ hoàn hảo của anh, là sao mệnh của cô đã xế, hay là nó đã bừng lên thành một mặt trời vững chãi bất diệt trên thiên đỉnh. Lời giải đáp không ở đâu xa; Richard tỏ ra tuyệt đối thư thái trước mặt cô. Quả thật anh đã bảo rằng cô làm anh mê mẩn; đúng là, vào những lúc cô buộc phải đem sự hùng hồn lạnh lẽo của mình đối lại với sự nài nỉ nồng nhiệt của anh, hiện diện của cô trong mắt anh dường như tỏa ra một sự ngọt ngào mạnh phi thường. Anh đã kể với cô rằng cô là một phù thủy, và cả nhận định này cũng có một phần sự thật. Nhưng thứ bùa mê của cô thuộc vào loại chậm mà chắc; nó bắt nguồn không phải từ nhan sắc, trí tuệ hay dáng vóc cô - nó bắt nguồn từ cá tính cô. Khi cô bị khơi động bởi lời kêu cầu hay sự chống đối, Richard thấy tim đập dồn bởi cái mà anh gọi là cảm giác mê mẩn, không phải bởi nụ cười, cử chỉ, ánh nhìn, hay bất cứ nét đẹp hữu hình nào (cô đâu sở hữu chúng), mà bởi một cảm nhận đậm đà về những phẩm hạnh của cô. Nói cách khác, Gertrude có một quyền năng ghê gớm, đấy là khiến kẻ si mê cô quên bẵng khuôn mặt cô. Thành thử, cảm giác quen thuộc của anh ta khi đứng trước cô sẽ là một nỗi thanh thản sâu sắc - một tình cảm chẳng phải là không giống với cái tình cảm khởi lên trong anh khi lặng ngắm những rặng đồi bồng bềnh trong cái nóng lúc đầu buổi chiều lúc thơ thẩn trong vườn quả. Anh hoàn toàn không biết đến cái phiền muộn khoan khoái mà Gertrude đang nghĩ đến, xem như một kết quả tự nhiên từ chuyến thăm của cô, và nỗi phiền muộn ấy trong trí tưởng tượng của một phụ nữ khác hẳn sẽ là một bằng chứng nhất thiết chứng tỏ chuyến thăm thành công. “Porphyro chuếnh choáng,”[5] thi nhân cả quyết với chúng ta, khi anh ta đứng trong phòng Madeline vào đêm Thánh Agnes. Nhưng Richard không hề chuếnh choáng chút nào khi người trong mộng của anh lấp đầy căn phòng mốc meo của anh bằng giọng cô, ánh mắt cô, bàn tay cô; khi cô ngồi trong trên những chiếc ghế thường bỏ không của anh, kéo gấu váy trên chiếc thảm bạc phếch của anh, soi mình vào tấm gương của anh, bẻ chiếc bánh mì của anh. Anh đã không hề run rẩy khi ngồi xuống bên chiếc bàn ăn thừa mứa ở nhà cô, khi bước trên sàn nhà tiêu âm nhà cô. Thế thì sao anh phải run rẩy? Gertrude ở đâu thì vẫn cứ là Gertrude thôi, và ở bên cô (tất nhiên là khi cô thấy thanh thản) chính là được đắm mình trong niềm thanh tĩnh, bất kể là ở chốn nào.
Thế là Richard ăn một bữa tối no nê sau một ngày lao động, dẫu Gertrude ở ngay đó. Cô chỉ ăn một chút cho anh vui. Cô hỏi nhiều hơn, lại đưa ra lời khuyên với vẻ thân tình chị em. Cô phàn nàn về những chỗ rách trên tấm khăn trải bàn của anh, những vết nứt vỡ trên đồ đạc trong nhà; và mặc dù không hề là người cảnh vẻ trong chuyện trang trí nhà cửa sao cho tao nhã, cô không thể không nghĩ rằng Richard sẽ hạnh phúc hơn và tử tế hơn nếu căn nhà của anh tiện nghi hơn một chút. Tuy nhiên cô cũng tránh không phê phán cái entourage[6] nghèo nàn của anh, vì cô cảm thấy câu trả lời hiển nhiên lắm rồi: tình trạng hiện tại chính là hệ quả của việc anh sống một mình; và trong hoàn cảnh này, chỉ nên bóng gió về nó thôi là được rồi.
Khi Gertrude nghĩ đã đến lúc cáo từ, Richard phá vỡ sự im lặng mà hỏi: “Gertrude, em có yêu người đó không?”
“Richard,” cô đáp, “lúc trước tôi không nói với anh, bởi vì anh hỏi cứ như đấy là cái quyền của anh vậy. Tất nhiên giờ anh không như thế nữa. Không. Tôi không yêu anh ấy. Tôi đã gần chạm đến nó - nhưng tôi đã để vuột mất nó. Giờ thì tạm biệt.”
Suột một tuần sau cuộc ghé chơi ấy, Richard vẫn làm lụng kiên định và bền bỉ như trước. Nhưng một buổi sáng anh tỉnh dậy thấy mình không còn chút sinh khí nào trong tinh thần. Sức lực đột nhiên rời bỏ anh. Anh đã căng niềm tin của mình đến một mức khủng khiếp, thế là nó bỗng đứt phựt. Những mong bàn tay dịu dàng của Gertrude sẽ chữa lại nó, anh cưỡi ngựa tới nhà cô vào chập tối. Trên đường đi qua làng, anh thấy mọi người tụ tập thành nhiều nhóm nhỏ, nhòm qua vai nhau mà đọc mấy tờ báo Boston mới nhất, và anh biết được là có nhiều tin tức về một trận lớn ở Virginia, nơi phe ta đại bại. Anh mượn được một tờ từ một người đã đọc xong, rồi đi gấp đến nhà Gertrude.
Gertrude nghe câu chuyện của anh với những lời than và tiếc nuối rất quan tâm và phải phép. Lát sau Thiếu tá Luttrel xuất hiện, và suốt nửa tiếng họ không nói chuyện gì khác ngoài trận chiến kia. Tuy nhiên, cuộc trò chuyện chủ yếu diễn ra giữa Gertrude và Thiếu tá, do tư tưởng hai người có sự khác biệt đáng kể, cô là người cấp tiến, còn anh thì là một người bảo thủ kiên tâm. Richard ngồi bên lắng nghe, nhưng lại mang vẻ của một người thấy rằng cái nội dung được bàn đến thì không thú vị bằng cung cách của những người tham gia. Cuối cùng, khi trà được đưa lên, Gertrude bảo với hai vị khách của mình rằng cô sẽ không mời họ ở lại đâu - lòng cô đang rất đỗi nặng nề những nỗi thống khổ mà quê hương phải chịu, và cứ nghĩ đến cuộc tàn sát giết chóc ấy, cô không còn tâm trí nào để tiếp khách được nữa - nói tóm lại, cô đang muốn được ở một mình. Tất nhiên, hai quý ông không còn cách nào khác là phải y lệnh; nhưng Richard rủa cái luật ngớ ngẩn khiến cho, khi người tình buồn khổ, sự bầu bạn của anh lại thành một gánh nặng chứ không phải niềm khuây khỏa. Khi tạm biệt cô, anh vô vọng chờ đợi một dấu hiệu nho nhỏ nào đó cho thấy cô mong anh ở lại lắm, nhưng vì phép lịch sự nên cô mới phải bảo cả hai người cùng đi. Không có dấu hiệu nào như thế hết, bởi một lẽ giản dị là Gertrude không cảm thấy mâu thuẫn nào giữa những ý muốn của mình. Hai người đàn ông lên ngựa trong im lặng, rồi chầm chậm cưỡi ngựa trên con đường nhỏ dẫn từ chuồng ngựa nhà cô Whittaker tới đường lớn. Khi đi lên đến đỉnh đồi, trong ánh chạng vạng, họ thấy một người cưỡi ngựa đi về phía họ. Tim Richard bắt đầu đập thình thịch với một dự cảm phẫn uất, được xác thực khi người kia tới đủ gần để họ nhận ra Đại úy Severn. Thiếu tá Luttrel và anh, do phép lịch sự, liền kéo cương ngựa; và bởi việc cố vượt qua họ ở đoạn đường hẹp hẳn sẽ là một hành động thô lỗ mà ngay cả Richard cũng chưa chắc dám thực hiện, Severn cũng dừng lại.
“Thật là một tin tồi tệ, nhỉ?” Severn nói. “Tôi quyết định ngày mai sẽ trở lại.”
“Trở lại đâu cơ?” Richard hỏi.
“Trung đoàn của tôi.”
“Anh đã khỏe hẳn chưa?” Thiếu tá Luttrel hỏi. “Vết thương thế nào rồi?”
“Tốt hơn tôi tưởng nhiều, với lại ở ngoài mặt trận thì nó cũng chóng lành chẳng kém gì ở đây. Tạm biệt Thiếu tá. Hy vọng chúng ta có dịp gặp lại nhau.” Anh bắt tay với Thiếu tá Luttrel. “Tạm biệt, anh Clare.” Rồi, trước sự ngạc nhiên của Richard, Severn chìa tay ra với anh.
Richard cảm thấy bàn tay đang run rẩy, và khi nhìn chằm chằm vào mặt người đối diện, anh thấy ở đó có một vẻ kích động khác thường. Và rồi trí tưởng của anh lộn trở lại Gertrude, vẫn yên vị tại đó, trong ánh hoàng hôn não nề, một mình ôm trái tim nặng trĩu. Anh nghĩ, chỉ cần một từ, một từ duy nhất thôi, một cái nhìn, một cử động, người đàn ông tốt phúc mà ta đang bắt tay đây sẽ chữa lành mọi nỗi buồn khổ của nàng. “Ôi!” Richard thầm cảm thán, “hẳn nàng sẽ siết chặt bàn tay này để giữ anh ta mãi mãi!”
Đại úy thấy hình như cái bắt tay của Richard mạnh và dài một cách không cần thiết. “Cái anh chàng này tay khỏe thật!” anh nghĩ. “Tạm biệt,” anh lặp lại, rồi gỡ tay ra.
“Tạm biệt,” Richard nói. Rồi chẳng biết vì sao, anh lại nói, “Anh tới từ biệt cô Whittaker phải không?”
“Phải. Cô ấy không có nhà ư?”
Richard không bao giờ biết mình có thực đã khựng lại trước khi trả lời hay không. Trong lồng ngực anh bỗng quẫy lên một cơn xáo động đến độ phải một lúc sau anh mới nhận thức được câu trả lời của mình. Nhưng hẳn là với Severn câu trả lời ấy đến quá nhanh.
“Không,” Richard nói; “cô ấy không ở nhà. Chúng tôi vừa mới ghé qua.” Khi nói, anh đánh mắt nhìn bạn đồng hành, tỏ thái độ thách thức với lời phủ nhận không thể tránh khỏi. Nhưng Thiếu tá gặp ánh mắt anh thì chỉ nhìn xuống. Cái chuyển động nhỏ này là một tiết lộ khủng khiếp. Câu trả lời của anh thật đúng ý Thiếu tá.
“A? Thật tiếc quá,” Severn nói, chùng dây cương - “Thật tiếc quá.” Từ trên yên ngựa anh nhìn về phía ngôi nhà với vẻ trông đợi và tiếc nuối nhiều hơn anh tưởng.
Richard thấy mình chuyển từ xám ngoét sang đỏ như gấc. Lời của Severn có một vẻ thành thực giản dị gần như khiến người ta không thể chịu nổi. Suốt một lúc anh cảm thấy muốn gào lên thật to phủ nhận lời nói dối trá của mình: “Cô ấy ở đó! cô ấy một mình và đang khóc, cô ấy chờ đợi anh. Đến với cô ấy đi - rồi cút xuống địa ngục đi!” Nhưng từ ngữ chưa kịp lên đến cổ họng anh, thì đã bị chặn lại bởi giọng nói bình thản, rành rọt của Thiếu tá Luttrel, mà sự điềm tĩnh như thể đang khinh miệt sự yếu đuối của Richard.
“Đại úy,” Thiếu tá nói, “Tôi sẽ rất hân hạnh được trao lại lời từ biệt của anh.”
“Cám ơn Thiếu tá. Xin hãy làm như thế. Hãy nói cho cô ấy biết là tôi vô cùng tiếc. Vậy thì tạm biệt.” Rồi Đại úy Severn vội trở ngựa mà phóng đi, để lại hai người đứng giữa con đường. Khi tiếng ngựa phi đã tắt, Richard dẫu không muốn, vẫn buông một tiếng thở phào. Anh ngồi bất động trên yên ngựa, đầu gục xuống.
“Anh Clare,” rốt cuộc Thiếu tá nói, “anh làm thế là rất khôn khéo đấy.”
Richard ngước lên. “Tôi chưa bao giờ nói dối ai,” anh nói.
“Vậy thì tôi xin thề là anh nói dối giỏi đến lạ ấy. Giỏi đến độ suýt thì tôi đã tin anh. Bảo sao Severn lại cắn câu.”
Richard im lặng. Rồi đột nhiên anh kêu lên, “Lạy Chúa, sao anh không gọi tôi là một tên đê tiện? Tôi vừa thực hiện một hành động súc sinh!”
“Ôi thôi nào,” Thiếu tá nói, “với tôi thì anh không cần để ý cái đó làm gì. Ta không nên nhắc lại nữa. Tôi phải nói cho anh biết là tôi rất, rất mang ơn anh. Nếu anh không nói, thì biết đâu được đấy, chính tôi có thể làm thế cũng nên?”
“Nếu anh làm thế thì tôi sẽ bóc trần anh ngay lập tức.”
“Thật không? Thế thì thật may quá vì tôi đã giữ mồm. Nếu anh định làm vậy thật thì tôi sẽ không phủ nhận là cái câu ứng biến của anh xấu xa thật đấy. Tôi mừng húm vì không phải người nói ra nó.”
Richard cảm thấy trí khôn của anh được mài sắc bởi một sự khinh bỉ khủng khiếp nhất nhắm vào người kia - còn lớn hơn nhiều sự khinh bỉ chính mình. “Nghe anh bảo nó xấu xa tôi thấy mừng lắm,” anh nói. “Tôi thì thấy nó đẹp, thiêng liêng, chính đáng. Trong khoảnh khắc tôi thấy như việc nói ra câu đấy là tuyệt đối đúng đắn. Nhưng anh đã nhìn ra lời nói dối ấy trong toàn bộ sự trần trụi đáng tởm của nó, thế mà anh vẫn thông đồng. Anh đừng hòng bào chữa.”
“Xin lỗi nhé. Anh thực là mưu trí đầy mình đấy, nhưng anh lại sai rất to mất rồi. Có phải anh định nói tôi là đồng phạm của anh không? Anh táo gan thật đấy. Tôi có lý do của mình nhé. Lý do là tôi muốn không kẻ nào chạy theo cô Whittaker.”
“Tôi cho là thế. Nhưng anh không yêu cô ấy. Nếu không...”
Thiếu tá Luttrel đặt bàn tay lên cương ngựa của Richard. “Anh Clare,” anh ta nói, “tôi không có nhu cầu nói những thứ siêu hình về vấn đề này. Tốt hơn là anh không nên nói gì nữa. Tôi biết những tình cảm của anh không phải thuộc loại đáng đố kỵ, thế nên tôi sẵn sàng tỏ ra tử tế với anh. Nhưng anh phải có văn hóa lên một tí. Anh đã làm một việc thảm hại; anh xấu hổ vì nó, rồi anh muốn chuyển gánh nặng ấy lên tôi, làm thế lại càng thảm hại hơn. Tôi khuyên anh thế này nhé, anh hãy hành xử cho ra dáng đàn ông đi, hãy vứt mấy cái e sợ của anh đi. Tôi tin là anh sẽ không biến mình thành thằng ngu bằng cách đi xin lỗi hoặc cải chính. Còn anh bảo mình thấy cái đó là thiêng liêng và chính đáng, thì anh chỉ đang nói tào lao mà thôi. Nói dối là nói dối, và nếu là thế thì thường người ta có thể tha thứ được. Còn bất kể cái gì khác - đẹp này, thiêng này, chính đáng này - thì đều không thể tha thứ. Anh thấy đấy là nói dối, và tôi cũng thấy là nói dối. Nó có lợi cho tôi, nên tôi chấp nhận nó. Tôi cho là anh hiểu ý tôi. Tôi thuận theo nó. Anh đừng nghĩ là tôi im miệng vì tôi sợ đôi mắt đen to của anh nhé. Còn chuyện tôi yêu hay không yêu Miss Whittaker, tôi không việc gì phải báo cáo với anh. Tôi chỉ nói thế này thôi, đấy là tôi có ý định kết hôn với cô ấy, nếu có thể.”
“Cô ấy sẽ không bao giờ cưới anh. Cô ấy không bao giờ cưới một kẻ trí trá máu lạnh.”
“Tôi nghĩ cô ấy sẽ thích kẻ máu lạnh hơn là một kẻ nóng máu. Anh muốn sinh sự với tôi hở? Anh muốn tôi nổi khùng lên hở? Thế thì tôi phải từ chối anh cái sự sung sướng ấy thôi. Anh là đồ hèn, giờ anh lại muốn dọa dẫm người khác để đền bù lương tâm trước khi đi ngủ. Đánh tôi xem, tôi sẽ đánh lại anh để tự vệ, nhưng tôi sẽ không bận tâm mấy lời của anh đâu. Anh còn gì để nói không? Không hả? Thế thì, buổi tối tốt lành.” Rồi Thiếu tá Luttrel cưỡi ngựa đi mất.
Richard lặng đi chính là vì phẫn nộ. Có phải anh chỉ là con tốt thí hay không? Trời ơi! Anh ngồi lưỡng lự một lúc, rồi đột ngột quay đầu phóng về phía cổng nhà Gertrude. Đến đây anh lại dừng lại; nhưng rồi anh cũng đi lên lối đi rải sỏi, tim đập dồn. Ôi chao, nếu Luttrel mà ở đây để thấy anh! Có lúc anh tưởng như nghe thấy tiếng bước chân của Thiếu tá. Giá như anh ta tới đây và thấy anh đang thú tội! Có mặt anh ta thì anh sẽ dễ thú tội hơn nhiều! Anh đi men hông nhà để tới phía trước, rồi dừng lại bên dưới cửa sổ phòng khách để mở.
“Gertrude!” anh khẽ kêu, vẫn ngồi trên yên.
Gertrude xuất hiện lập tức. “Kìa, Richard!” cô kêu lên.
Giọng cô không gắt cũng không ngọt ngào; nhưng lời cô và ngữ điệu cô làm sống lại trong tâm trí Richard cái xen trong nhà kính. Anh tưởng như chúng đang tỏa ra nỗi thất vọng ghê gớm. Một niềm tin tai hại xâm chiếm anh, đấy là cô đang chờ đợi Đại úy Severn, hoặc ít nhất là cô đã nghe lầm giọng anh thành giọng Đại úy. Sự thật là cô chỉ hơi nghĩ đến khả năng ấy thôi - tiếng gọi của Richard chỉ to hơn tiếng thì thầm đôi chút. Chàng trai ngồi trên ngựa ngước nhìn cô, im lặng.
“Anh cần gì?” cô hỏi. “Tôi làm được gì cho anh đây?”
Tối hôm đó định mệnh không để cho Richard thực hiện bổn phận của mình. Một vẻ lãnh đạm cực nhỏ vẩn lên trong giọng Gertrude là kết quả tất yếu khi cô phát hiện ra tiếng gọi thì thầm đó chỉ là của Richard. Cô đang bận trí lắm. Hai tuần trước Đại úy Severn đã nói với cô rằng trong trường hợp có tin bại trận, anh sẽ không đợi hết phép dưỡng bệnh, mà sẽ quay lại trung đoàn ngay. Giờ tin thì đã đến rồi, và cô suy đoán rằng bạn cô sẽ lập tức lên đường. Cô không thể không nghĩ rằng anh sẽ đến từ biệt cô, và chẳng biết cuộc gặp ấy sẽ đưa đến những kết quả, những tình tiết bất ngờ nào? Nói cho đúng thì hai mươi phút trước, Gertrude tiễn hai người khách ra về cũng chính là bởi những ý nghĩ trăn trở này mà thôi. Độc giả vô tư sẽ thấy việc câu chuyện dài này bị tiết lộ trong mấy câu cô chào Richard thì thật không tự nhiên cho lắm. Nhưng Richard khốn khổ của chúng ta, với sự thấu suốt của một người tình, đọc ra toàn bộ chỉ bằng một cái liếc mắt. Một xung động oán hờn, một cơn đố kỵ giống hệt như những gì anh từng cảm thấy trong phòng kính, đã chiếm hữu anh lần nữa. Phải chứng kiến tình yêu của Severn dành cho Gertrude - cái đó anh có thể chịu đựng được. Phải chứng kiến tình yêu của Gertrude dành cho Severn - lý trí anh chống lại nghĩa vụ ấy.
“Anh muốn gì thế, Richard?” Gertrude nhắc lại. “Anh quên gì à?”
“Không! Không có gì!” chàng trai kêu lên. “Chẳng có vấn đề gì đâu!”
Anh giật cương ngựa một cú khá mạnh, suýt khiến con ngựa bật ra sau, rồi quay đầu ngựa, anh thúc đinh và phóng ra khỏi cổng.
Trên đường cái, anh gặp Thiếu tá Luttrel đang đứng đó nhìn xuống con đường nhỏ đi vào nhà Gertrude.
“Tôi xuống địa ngục đây!” Richard kêu lên. “Hãy bắt tay với tôi nào.”
Luttrel chìa tay ra. “Chàng trai khốn khổ ơi,” anh nói, “anh phát điên mất rồi. Tôi thấy tiếc cho anh. Anh vẫn chưa biến mình thành thằng ngốc chứ?”
“Phải, một thằng ngu đáng nguyền rủa là tôi!”
Luttrel thở phào. “Anh nên về nhà mà ngủ đi,” anh nói. “Cứ thế này thì anh sẽ ốm đấy.”
“Tôi... tôi sợ phải về nhà,” Richard nói, giọng méo xệch đi. “Lạy Chúa, hãy đi cùng tôi!” - và anh chàng bất hạnh òa khóc. “Thảm hại như tôi thì chẳng thể đi cùng ai khác ngoài anh,” anh nức nở kêu lên.
Thiếu tá nhăn mặt, nhưng cũng động lòng thương. “Đi, đi nào,” anh nói, “chúng ta sẽ vượt qua thôi. Tôi sẽ về nhà với anh.”
Họ cưỡi ngựa đi cùng nhau. Tối hôm đó Richard lên giường trong tình trạng say thảm hại, mặc dù Thiếu tá Luttrel khi về lúc mười giờ đã bắt anh thề không được uống nữa. Sáng hôm sau, anh tỉnh dậy và sốt hầm hập; và trước khi đêm xuống, bác sĩ, được một người làm công đưa tới bên giường anh, đã khám và tỏ ra vẻ mặt u ám. Ông ta bảo anh ốm rất nặng.
III
Ở các vùng nông thôn nơi cuộc sống khá yên tĩnh, những việc bất thường nho nhỏ cũng có thể trở thành sự kiện; vậy nên việc Đại úy Severn bất ngờ lên đường trở lại đơn vị chẳng mấy chốc đã lan khắp trong xóm giềng chỗ Gertrude. Cô nghe được từ người phu xe, anh này thì nghe được ở trong làng, nơi người ta thấy Đại úy đón chuyến tàu sớm. Khi cô nhận tin, bề ngoài thì có vẻ bình thản, nhưng bên trong cô một cơn náo động khủng khiếp đã ập tới rồi chết lịm. Anh đi không lời từ biệt! Có lẽ anh còn không có thời gian ghé qua chỗ cô. Nhưng riêng phép lịch sự thôi cũng đủ khiến anh phải viết lại cho cô một dòng - chẳng phải anh đã đọc thấy trong mắt cô cái tình cảm mà miệng cô từ chối thốt lên, chẳng phải anh là người nhận được sự lịch thiệp dịu dàng nhất từ cô hay sao? Gertrude ít khi đòi hỏi bạn bè phải có đi có lại sau khi nhận được lòng bác ái từ cô; nhưng nếu giờ đây cô ngấm ngầm quở trách Đại úy Severn vì tội vô ơn, thì đấy là bởi anh không chỉ xem nhẹ những món quà vật chất từ cô: anh đã xem nhẹ cái lực đạo đức kiên định mà những món quà kia chỉ là vật đi kèm, chỉ là sự biểu hiện thô lậu tầm thường của nó mà thôi. Cũng tự nhiên thôi việc ta trông đợi những người bạn thân thiết nhất sẽ ghi nhận những tình cảm sâu kín nhất của chúng ta; và Gertrude đã coi Edmund Severn là người bạn thân thiết nhất của mình. Quả thật cô đã không hỏi ý anh trước khi tặng những món quà ấy, nhưng cô đã làm việc đó với một thái độ tận tâm tế nhị đến độ cô cảm thấy mình có quyền đòi hỏi anh phải đền đáp - đền đáp bằng cách cho cô biết rằng, dù trái tim anh có nhận ra nó hay không, thì ít nhất tâm trí anh cũng sẽ ghi nhận - nếu anh không thể đáp lại, thì ít nhất anh hãy nhớ. Cô đã trao cho anh bông hoa từ sự dịu dàng rất đàn bà của mình, và giờ thì anh ngoảnh lưng với cô, chẳng được nổi một cái nhìn. Gertrude không khóc. Cô thấy mình đã rỏ đủ nước mắt cho bạn mình rồi, và bây giờ mà vắt cạn hồn mình khóc thương thì sẽ là bất công với chính bản thân. Cô sẽ không nghĩ về Edmund Severn nữa. Trong tương lai anh chỉ nên chiếm một phần nhỏ nhặt trong cô, giống như cô trong anh.
Tạo ra quyết tâm này rất dễ: để giữ được nó lại là một vấn đề khác. Cô không thể nghĩ đến chiến tranh, cô không thể nói với xóm giềng mình về những sự kiện đang diễn ra, cô không thể cầm lên một tờ báo mà không nghĩ đến người bạn vắng mặt của mình. Cô thấy mình bị quấy nhiễu liên miên bởi nỗi sợ rằng anh đã không cho mình thời gian bình phục hoàn toàn, và chỉ nửa tháng phơi mình ngoài mặt trận sẽ đưa anh trở lại bệnh viện. Cuối cùng cô chợt nghĩ ra phép lịch sự đòi cô phải ghé qua chỗ Mrs Martin, chị gái của Đại úy; và một cảm tưởng mơ hồ rằng người phụ nữ này có thể đang giữ một thông điệp từ biệt nào đó - có lẽ là một bức thư - mà bà ta đang chờ dịp thuận tiện để trao cho cô, đã khiến cô lập tức thực hiện bổn phận xã giao này.
Chừng một tuần sau khi Severn lên đường, cỗ xe được cô điều tới cho chuyến đi đã định của mình đang đậu ở cửa thì Thiếu tá Luttrel xin được gặp mặt. Gertrude đội sẵn mũ trùm đầu khi tiếp anh. Hành động đầu tiên của anh là thuật lại lời từ biệt của Đại úy Severn, cùng với mấy lời tiếc nuối vì anh đã không kịp đến gặp cô. Khi Luttrel nói, anh chăm chú quan sát chủ nhà, và cảm thấy khá yên tâm trước vẻ điềm tĩnh bất biến của cô khi nghe. Thật ra anh đã phải suy tính ranh ma lắm mới nghĩ ra được cách truyền đạt lời từ biệt của Severn như thế này. Anh thấy là, để thuận lợi cho mục đích của mình, hãy làm ra vẻ như Đại úy đã nhắc đến cô Whittaker một cách gấp gáp, hơi lãnh đạm một tí, thì hay hơn nhiều so với không nhắc đến chút nào, vì nếu nói như thế, tâm trí Gertrude sẽ có một khoảng không vô biên tha hồ mà tưởng tượng. Và anh đã suy luận đúng lắm; bởi mặc dầu sự bình thản của cô quả khiến anh đến phải nghĩ là phát đạn của mình đã trượt mục tiêu, nhưng bất chấp vẻ ngoài im lặng và gần như mỉm cười của cô, tim Gertrude đập mạnh. Chẳng mấy mà cô nhận ra những lời Thiếu tá nói đem lại cho cô một cảm giác nhẹ nhõm khôn tả. “Anh ấy không kịp!” Quả vậy, mặc dầu cô kiên quyết tỏ ra một vẻ mặt hoàn toàn lãnh đạm, cô cảm thấy nụ cười gượng ép của cô đang tươi dần lên thành dấu hiệu cho một lòng biết ơn lớn lao đối với Thiếu tá.
Thiếu tá Luttrel vẫn còn một việc nữa. Hôm qua anh đã dành nửa tiếng ngồi bên giường Richard, sau khi cưỡi ngựa tới nông trại để xem người bạn mình ra sao, không hề biết trước về bệnh tình anh. Người đọc hẳn sẽ đoán được rằng Thiếu tá không phải là một con người có lương tâm mạnh: bởi vậy, độc giả sẽ không quá kinh ngạc bất ngờ khi biết rằng cảnh chàng trai trẻ khốn khổ, nằm bất động, sốt bừng bừng, mê sảng, và mọi dấu hiệu bề ngoài đều cho thấy tình trạng người bệnh sẽ sớm xấu đi, tất cả làm dâng lên trong Thiếu tá một cảm xúc không được cao thượng cho lắm. Nói đơn giản thì anh rất hởi dạ khi thấy Richard không thể rời khỏi giường. Anh đã vắt óc đặng nghĩ ra một kế hoạch sao cho người bạn trẻ kia không còn cản đường mình, và giờ đây, thật sung sướng làm sao, Tự nhiên đã bớt cho anh mối bận tâm phiền phức ấy. Nếu Richard bị kết luận là mắc sốt thương hàn, mà hiện tại mọi triệu chứng đều trỏ về bệnh ấy, thế thì ngay cả khi có khả năng cứu chữa, anh cũng không thể rời phòng trong ít nhất một tháng. Một tháng thì có thể làm được nhiều thứ lắm; không, tích cực lên một chút, tất cả sẽ xong xuôi. Độc giả đã biết rằng mục đích hiện tại của Thiếu tá là chiếm được trái tim của cô Whittaker. Anh nghèo, nhiều tham vọng, mà cũng chẳng còn trẻ trung gì nữa - năm nay anh đã ba mươi sáu tuổi rồi - vậy nên anh không mặn mà với việc gầy dựng gia sản bằng những phương kế tốn nhiều thời gian. Là một người cũng có dòng dõi, ở tuổi cận trung niên anh đã ý thức rất rõ những lợi thế mà một ngôi nhà sang trọng đem lại cho mình. Vậy nên anh quyết định rằng chìa khóa dễ nhất mở ra cánh cửa giàu sang phú quý, chính là kết hôn với một phụ nữ giàu. Một cô gái kém phẩm hơn Gertrude đôi chút hẳn cũng có thể là người phụ nữ phù hợp, tất nhiên là về mặt tiền bạc, chứ không phải tình yêu; nhưng như anh lý luận một cách rất thoáng, đấy là ăn mày thì đừng đòi xôi gấc. Gertrude là một phụ nữ có đầu óc độc lập; nhưng chung quy lại thì anh không ngại cô lắm. Anh hoàn toàn đủ sẵn sàng thực hiện bổn phận của mình. Tất nhiên, bởi là một người khôn khéo, anh đã cân nhắc kỹ lưỡng những trở ngại và lợi thế của mình; sau khi nghiên cứu kỹ lưỡng và vô tư, anh thấy cán cân nghiêng về cái sau. Trở ngại nghiêm trọng duy nhất cản đường anh là khả năng khi nghe tin Richard ốm, Gertrude, với lòng nhân đức rách việc của cô, sẽ nổi hứng muốn tự tay chăm sóc anh, và rồi trong khoảng thời gian săn sóc ấy, những lời huyên thuyên mê sảng của Richard sẽ cho cô biết câu chuyện dối trá đáng nguyền rủa xảy ra với Đại úy Severn. Chẳng thể làm gì khác ngoài việc mạo hiểm đối đầu trở ngại này. Còn đối với vấn đề còn lại, mà những đàn ông nhu nhược hơn hẳn sẽ cho là một trở ngại không thể vượt qua, thì trí tuệ bậc thầy của Luttrel lại tức thì chuyển hóa nó thành một nhân tố chủ chốt đưa đến thành công. Tôi muốn nói đến việc trái tim Gertrude đã có chủ. Anh biết được điều này về quan hệ giữa cô Whittaker và Đại úy là nhờ vào sự quan sát và suy luận của riêng mình. Anh nghĩ rất logic, và nói chung phán đoán của anh không sai. Ít nhất thì anh cũng có thể coi những phán đoán của mình là nền tảng rất tốt cho những kế hoạch dài hơi. Anh đã tính toán dựa trên giả định là Gertrude sẽ cảm thấy một thôi thúc muốn phản ứng dữ dội sau hành động tưởng như bất nhã của Severn. Anh biết rằng ở một phụ nữ rộng lượng, thôi thúc ấy nếu chỉ có mình nó thôi thì khó mà đi xa hơn được. Nhưng phương châm hành động của anh sẽ liên quan đến chính điểm này. Anh sẽ không để nó tồn tại một mình: anh sẽ nhẹ nhàng tóm lấy nó, làm nó mềm đi, dài ra, dùng thật dè sẻn đặng nhào nặn nó thành cái đầu mối dẫn tới hảo vận mới của anh. Bởi vậy anh trông cậy rất nhiều vào sự khéo léo tài tình của mình; anh đồng thời anh cũng đặt phần tin cậy tương xứng vào những phẩm chất cá nhân của mình - những phẩm chất có lẽ quá vừa độ, quá chắc để có thể gọi là duyên, nhưng đã được mô đi phê sao cho khêu gợi được lòng tin tưởng. Thiếu tá không đẹp trai; anh nhường cái đó cho những đàn ông trẻ hơn và những phụ nữ nông cạn hơn; anh xấu nhưng mà xấu thông minh, xấu nam tính, xấu quý phái. Hơn nữa, hình thể anh cũng khéo vừa vặn bù đắp cho việc thiếu mất cái mũi thẳng, cái miệng xinh; dáng điệu của anh chính là một sự kết hợp nịnh mắt nhất giữa vẻ nghiêm nghị của một chính khách và sự biến hóa của một người giỏi giao du.
Trong cơn lo âu bất ngờ cho Richard, Gertrude sớm quên đi những khốn khổ vặt vãnh của mình. Chiếc xe dự định đưa cô đến nhà Martin giờ đây được dùng vào một mục đích vô tư hơn. Được thúc đẩy bởi một niềm tin vững chắc rằng sự hiện diện của mình sẽ chỉ có lợi, Thiếu tá đã xin phép được hộ tống cô, và họ lên đường tới nông trại, rồi vào buồng Richard. Chàng thanh niên đang chìm trong giấc ngủ li bì, đánh thức anh lúc này thì thật là khinh suất. Gertrude cất tiếng thở dài khi cô ngầm so sánh cái phòng đạm bạc của anh với căn nhà sang trọng của cô, rồi thầm kê ra trong óc những món đồ cần thiết cô sẽ gửi ngay cho anh. Tuy nhiên, nói thế không có nghĩa là anh không được chăm sóc ân cần. Đốc tờ rất tận tâm, còn bà cụ chăm anh thì cũng rất nhiều kinh nghiệm.
“Cậu ấy thường hỏi đến cô lắm,” bà nói với Gertrude, mắt lén nhìn Thiếu tá. “Nhưng già nghĩ cô đừng đến thường xuyên quá. Già sợ cô sẽ kích động hơn là vỗ yên cậu ấy.”
“Tôi cũng e là như vậy, cô Whittaker ạ,” Thiếu tá nói, hẳn muốn ôm chầm lấy bà cụ, nếu được.
“Tại sao tôi lại kích động anh ấy?” Gertrude hỏi, “Tôi đâu có xa lạ gì với phòng bệnh. Tôi đã chăm sóc bố mình suốt một năm rưỡi.”
“A, một bà lão như già đây thì chẳng sao hết, nhưng một tiểu thư xinh đẹp như cô thì không nên ở đây,” bà cụ nói, nhìn vải muslin và đăng ten trên người Gertrude.
“Tôi không tiểu thư đến mức bỏ mặc bạn mình trong cơn hoạn nạn,” Gertrude nói. “Tôi sẽ quay trở lại, và nếu anh ấy trở nặng chỉ vì trông thấy tôi, thế thì tôi sẽ lánh đi. Tôi sẽ làm bất kể điều gì để anh ấy khỏe lại.”
Gertrude thực ra cũng thấy rằng trong tình trạng bệnh hoạn thế này, có thể Richard sẽ thấy sự hiện diện của cô chỉ là một nguồn cơn kích động, và cô sẵn sàng đứng lui vào hậu trường. Khi trở lại cỗ xe, cô thấy mình có những ý nghĩ dễ chịu về sự tử tế của Thiếu tá Luttrel, đã bỏ ra chút thời gian vàng ngọc cho một việc chẳng được lợi lộc gì, đến độ cô đã mời anh tới nhà ăn tối với cô để tỏ ý vừa lòng.
Chẳng bao lâu sau cô lại đến thăm Richard lần thứ hai, lần này có Cô Pendexter đi cùng. Bệnh tình anh trầm trọng hơn nhiều; anh hốc hác, kiệt quệ, mê mụ. Không thể biết anh có qua khỏi không. Gertrude tức tốc đi tới M., một thị trấn lớn, để tìm một điều dưỡng chuyên nghiệp, rồi thu xếp người này thế chỗ bà cụ, bởi bà cũng đã kiệt sức vì chăm sóc trông chừng người bệnh. Suốt hai tuần, cô liên tục nhận tin tức từ bác sĩ chữa cho Richard. Trong khoảng thời gian này, Thiếu tá Luttrel rất siêng qua lại, và toan tính của anh cũng thành công tương ứng.
Cũng phải khen là anh đã không hề thực hiện cuộc cầu hôn của mình theo cái chương trình tỉ mỉ vạch ra từ đầu. Anh sớm phát hiện ra nỗi uất ức của Gertrude - nếu đấy đúng là uất ức - là một thứ vật chất quá tinh vi đến độ ngay cả thiện xảo như anh cũng chưa chắc đã lợi dụng được nó, thế nên anh khởi sự theo đuổi cô trong vai một người trung thực, ngày qua ngày, giờ qua giờ, tin tưởng rằng sự động lòng ngắn ngủi sẽ đưa anh đến thành công. Niềm tin ấy nồng nhiệt đến mức anh cảm thấy cuộc cầu hôn của mình bỗng có một vẻ cao cả giông giống tình yêu chân thành. Tuy vậy, thỉnh thoảng anh vẫn tự nhắc mình rằng có thể anh đang được hưởng lợi từ cái tác động vi tế của một nỗi bất mãn tình cờ, nhiều hơn mức mà sự thận trọng suốt đời của Gertrude - bởi đúng là cô sẽ không bao giờ rời bỏ phẩm chất ấy - cho phép anh đạt được.
Thành ra, Gertrude bắt đầu mến anh, xem anh là một người trung thực, dám nghĩ dám làm. Tất nhiên chẳng mấy cô cũng nhận ra mục đích của anh; và đôi lúc cô còn muốn được nói thẳng với anh rằng họ không cần đến những bước trung gian làm gì, mà có thể gặp nhau ở vạch đích luôn cũng được. Không phải cô đã sẵn sàng yêu anh, nhưng cô sẵn sàng trở thành một người vợ ngoan ngoãn. Không hiểu sao cô cảm thấy một nỗi mệt mỏi ghê gớm, cùng một cảm giác cô độc bất ngờ. Cô mơ hồ ngờ rằng tiền bạc của cô đã làm hại cô theo một cách bất khả vãn hồi, và điều này khiến cô cảm thấy một nỗi gớm ghét sâu sắc với tiền bạc. Cô thấy mình bị loại bỏ một cách tàn nhẫn khỏi mối đồng cảm con người, chỉ vì của cải cô dựng lên lởm chởm như lông nhím. “Giả như mình chỉ có lợi tức năm trăm đô la một năm,” cô thường ngẫm nghĩ, “hẳn anh ấy sẽ vừa lòng với mình.” Căm ghét sự giàu sang của bản thân, lại phải chịu cảnh cô lập lạnh lẽo, cô bị cuốn theo cái cám dỗ thật mạnh là trao mình cho người đàn ông khôn ngoan, can đảm dường như đạt được một mức độ trung dung giữa yêu cô vì tiền và sợ cô cũng vì tiền. Chẳng phải cô luôn luôn đứng giữa những người đàn ông đại diện cho hai thái cực ấy hay sao? Cô nghĩ kết giao với Thiếu tá Luttrel sẽ đem lại cho cô sự yên ổn hằng muốn.
Một buổi tối, khi vào gặp nữ chủ nhân, Luttrel đã đọc thấy rất rõ những suy nghĩ ấy trong mắt cô, đến độ anh quyết định lên tiếng. Nhưng tâm trí anh hẵng còn nặng một đôi chuyện, và anh cần phải trút bỏ trước khi có thể hành động tự do theo ý mình. Trước hết, anh đã tới gặp Richard Clare và nhận ra là anh đã bất ngờ khỏe lên thấy rõ. Tuy nhiên, thật không thích hợp - đúng hơn là anh không thể để cho Gertrude nấn ná với cái tin đáng mừng này được.
“Tôi nói tin tốt trước,” anh nói, vẻ nghiêm trang. “Tôi cũng có tin rất xấu, cô Whittaker.”
Gertrude vụt nhìn tới anh. “Có người đã chết,” cô nói.
“Đại úy Severn đã bị bắn,” Thiếu tá nói - “bởi một tên du kích.”
Gertrude im lặng. Cô không biết phải đáp lại cái sự thật tàn nhẫn này như thế nào. Cô ngồi, một tay ôm đầu, khuỷu tay đặt trên chiếc bàn bên cạnh, mắt dán vào những hình thù trên tấm thảm. Cô không thốt lấy một lời tỏ nỗi tiếc thương thông thường; nhưng cô cũng không muốn trút ra nỗi đau đớn khôn nguôi. Cô chẳng mất gì, và như cô thấy thì anh cũng chẳng mất gì. Cô đã có một mất mát - một mất mát đã được chừng một tháng tuổi, mà cô vẫn than khóc vì nó. Bày tỏ tình yêu hẳn cũng chính là hồ nghi sự thành thực của những nỗi tiếc nuối cô đã trải qua. Khi cô ngước nhìn bạn mình, mặt cô nhợt đi, nhưng cô vẫn bình thản, dù đấy là một sự bình thản mà một ánh nhìn của cô đủ cho anh biết rằng đừng tự tiện kết luận. Cô biết là ánh nhìn ấy tiết lộ bí mật của cô; nhưng trước cái chết của Severn và thái độ của Thiếu tá, sự tiết lộ ấy chẳng mấy quan trọng nữa. Luttrel sẵn sàng hành động theo gợi ý của cô, nhẹ nhàng rẽ khỏi chủ đề ấy khi Gertrude, vừa hạ mắt xuống đã lại ngước lên cùng một cái rùng mình nhẹ. “Tôi lạnh,” cô nói. “Anh có thể đóng cái cửa sổ cạnh anh không? Mà thôi, phiền anh lấy giúp tôi chiếc khăn quàng trên xô pha.”
Luttrel đem chiếc khăn quàng tới, đặt nó lên vai cô rồi ngồi xuống cạnh cô. “Chúng ta sống trong một thời đại tàn nhẫn,” anh nói với một vẻ giản dị cố ý. “Tôi thật sự không biết nó sẽ trở thành cái gì nữa.”
“Vâng, thật là một thời đại tàn nhẫn,” Gertrude nói. “Nó khiến người ta cảm thấy tàn nhẫn. Nó khiến người ta hoài nghi tất cả những gì các mục sư và các ông thầy đã dạy.”
“Phải, nhưng nó cũng dạy ta những thứ mới mẻ.”
“Tôi khá chắc là mình không biết cái đó,” Gertrude nói, trái tim cô ngập tràn cay đắng đến độ cô cảm thấy gần như hằn học. “Nó dạy cho ta biết bản thân ta tầm thường nhường nào. Chiến tranh là một tai họa, Thiếu tá ạ, mặc dù đấy là sự nghiệp của anh. Những người nhìn nó bằng nhãn quan nghề nghiệp như anh, và những người đi chiến đấu, hẳn thấy nó là điều bình thường. Nhưng khốn khổ thay những kẻ ở lại, những kẻ bị dằn vặt bởi suy nghĩ và nỗi nhớ. Khốn khổ thay phụ nữ chúng tôi; chiến tranh khiến chúng tôi trở nên hằn học hơn bao giờ hết.”
“Thực tế thì một chút hằn học đâu có gì là xấu,” Thiếu tá nói. “Chiến tranh dứt khoát là một thứ ghê tởm, cả ở chiến trường lẫn ở quê nhà. Nhưng nếu so với những cuộc chiến tranh khác, thì cô Whittaker ơi, cuộc chiến của chúng ta xứng đáng lắm. Nó chứa đựng những vấn đề hệ trọng. Khi cuộc chiến qua đi, mọi thứ sẽ thay đổi. Chúng ta đang ở giữa một cuộc cách mạng, và cách mạng là gì nếu không phải một cuộc đảo lộn? Nó phá hủy những thói quen, những học thuyết - những truyền thống và tín điều của chúng ta. Nhưng mặt khác,” Luttrel nói tiếp, bắt đầu sôi nổi, “nó sẽ không chạm đến một thứ còn quan trọng hơn tất cả những thứ kia - tôi muốn nói đến tình cảm của chúng ta, cô Whittaker ạ.” Rồi Thiếu tá dừng lại cho đến khi anh bắt được ánh mắt của Gertrude, và họ cứ nhìn nhau như thế khi anh nói tiếp. “Tôi nghĩ khi tất cả những thứ khác sụp đổ thì tình cảm chỉ càng thêm mạnh mẽ, và tôi nghĩ đấy sẽ là nơi trú ẩn mà chúng ta cần. Cô có nghĩ vậy không?”
“Có, nếu tôi hiểu ý anh.”
“Tôi muốn nói đến những tình cảm nghiêm túc ấy - không phải sở thích hay dục tình đâu. Tôi không bênh vực kẻ chơi đàn khi thành Rome chịu hỏa hoạn. Thực tế là chỉ những kẻ xấu xa khốn khổ bất mãn thì mới muốn như thế. Có một tình cảm đáng kính và cao đẹp, thậm chí còn thiêng liêng, trong mọi thời đại, ở mọi xứ sở. Nó không phụ thuộc vào hoàn cảnh, mà hoàn cảnh phải phụ thuộc nó; và với sự giúp sức của nó, tôi nghĩ chúng ta có thể đối đầu với bất cứ hoàn cảnh nào. Tôi không nói đến tôn giáo, cô Whittaker ạ,” Thiếu tá nói, với một nụ cười điềm tĩnh.
“Nếu anh không nói đến tôn giáo,” Gertrude nói, “tôi đồ là anh muốn nói tình yêu. Cái đó rất khác.”
“Phải, cái đó rất khác; tôi luôn nghĩ như thế, và tôi thấy rất vui khi nghe cô nói vậy. Cô biết đấy, lắm người trộn lẫn chúng lại với nhau theo một lối lạ lùng hết sức. Tôi không cho rằng mình là một người đặc biệt ngoan đạo; thực tế tôi tin mình rất trần tục. Đấy là bản tính của tôi. Một nửa nhân loại được sinh ra như thế, nếu không thì tôi cho là vạn sự trên đời không thể thông được. Nhưng tôi tin rằng mình là một người biết yêu, cô Whittaker ạ.”
“Tôi hy vọng anh đúng là như thế, vì chính bản thân anh, Thiếu tá Luttrel ạ.”
“Cám ơn cô. Tôi muốn hỏi liệu cô có thể xem xét cái ý đó, vì một ai khác, hay không?”
Gertrude không hạ mắt xuống, cũng không nhún vai, không đỏ mặt. Nếu có gì thì chỉ là mặt cô tái hơn trước khi cô giữ nguyên ánh nhìn vào mắt người kia và trả lời anh một cách rõ ràng nhất có thể.
“Nếu tôi yêu anh, Thiếu tá Luttrel ạ,” cô nói, “thì tôi xem trọng điều đó cũng là vì bản thân tôi thôi.”
Thiếu tá cũng hơi tái mặt. “Tôi đã đặt ra một câu hỏi có điều kiện,” anh đáp, “và tôi đã nhận lại, một cách xứng đáng, một câu trả lời có điều kiện. Tôi sẽ nói thẳng ra vậy, cô Whittaker ạ. Cô có xem trọng điều đó vì bản thân cô hay không? Vẫn có thể nói theo cách thẳng thắn hơn, rằng Cô có yêu tôi không? nhưng tôi xin thú nhận là mình không đủ can đảm làm vậy. Tôi sẽ nói, Cô có thể không? hoặc tôi thậm chí sẽ hài lòng với việc đặt ra thêm một câu hỏi điều kiện, và hỏi cô liệu cô có thể; mặc dù sau cùng tôi cũng không biết cái chữ liệu ấy có thể trỏ đến cái gì nữa. Tôi không phải là kẻ ngốc đến độ tự nhiên đi bảo một phụ nữ - nhất là cô - hãy yêu tôi đi. Cô hãy trả lời ngay lúc này mà thôi, hãy nói có hoặc không. Tôi đã chẳng quấy quả cô như thế này đâu, nếu như tôi không tin rằng mình đã cho cô thời gian để đưa ra quyết định. Hiểu được James Luttrel này đâu có khó khăn gì? Tôi không phải một kẻ phức tạp khôn dò thấu. Chúng ta đã ít nhiều thân thiết với nhau được khá nhiều tuần rồi; và bởi tôi tin là mình đã cho cô thấy những điều tốt đẹp nhất ở tôi, tôi cho rằng nếu giờ cô không thích tôi, thế thì một tháng nữa từ bây giờ cô cũng sẽ không thích, bởi lúc đó hẳn cô sẽ thấy được những thiếu sót ở tôi. Phải, thưa cô Whittaker, tôi có thể trang nghiêm mà nói,” Thiếu tá tiếp tục, và sự cảm động ở anh là thật, “rằng tôi đã cho cô thấy những điều tốt đẹp nhất ở tôi, đúng như danh dự đòi hỏi ở bất cứ người đàn ông nào tiếp cận một phụ nữ với những thiên hướng như tôi tìm thấy ở cô. Tôi đã cố gắng hết sức làm cô đẹp lòng” - và anh dừng lại. “Tôi chỉ có thể nói là tôi hy vọng mình đã thành công.”
“Tôi sẽ thật vô cảm,” Gertrude nói, “nếu không nhận ra tất cả sự tử tế và lịch thiệp mà anh đã dành cho tôi.”
“Lạy trời, xin đừng nhắc đến lịch thiệp,” Thiếu tá kêu lên.
“Tôi ý thức sâu sắc về sự tận tâm của anh, và tôi biết ơn anh nhiều lắm vì đã đưa ra lời thỉnh cầu một cách ý tứ và chấp lễ như vậy. Tôi nói nghiêm túc đấy, Thiếu tá Luttrel ạ,” Gertrude nói. “Anh đã chọn lấy một cách bày tỏ tình cảm thật tài tình. Giờ tôi thấy là có một cách yêu đương vừa khéo, mà chắc anh sẽ hài lòng. Nói cho đúng thì tôi không yêu anh. Tôi hỏi trái tim mình, và nó trả lời rằng vậy. Cái tình cảm tôi có không phải thứ tình cảm có thể tạo nên điều phi thường.”
“Vậy ít nhất nó có thể cho phép em trở thành vợ tôi không?”
“Tôi không nghĩ là mình đánh giá quá cao sức mạnh của nó, nếu tôi đáp rằng có. Nếu anh coi trọng một phụ nữ chìa tay ra với anh một cách lạnh lùng, thì bàn tay tôi sẵn sàng chờ đợi anh đó.”
Luttrel liền cầm lấy tay cô. “Ăn mày không nên đòi xôi gấc,” anh nói, nâng bàn tay cô lên hôn.
“Ôi, Thiếu tá Luttrel, đừng nói như thế,” cô đáp. “Tôi trao cho anh rất nhiều; nhưng tôi sẽ giữ lại một chút - chỉ một chút thôi,” Gertrude nói, đầy lưỡng lự, “phần ấy tôi nghĩ mình sẽ dành cho Chúa.”
“Anh sẽ không ghen tị đâu,” Luttrel nói.
“Phần còn lại tôi sẽ dành cho anh, và đổi lại tôi sẽ đòi hỏi nhiều lắm đấy.”
“Anh sẽ trao cho em tất cả. Em biết anh đã bảo rằng anh không mộ đạo.”
“Không, tôi không muốn nhiều hơn những gì tôi cho đi,” Gertrude nói.
“Vậy nhưng anh biết làm gì với phần dư ấy bây giờ?” Luttrel hỏi, nở một nụ cười ý tứ.
“Anh cứ giữ lấy thôi. Tôi muốn được anh che chở, khuyên nhủ, chăm sóc. Tôi muốn anh đưa tôi rời khỏi nơi này, ngay cả khi anh phải đưa tôi vào nơi quân ngũ. Tôi muốn nhìn ngắm thế giới dưới sự chở che của tên anh. Tôi sẽ gây cho anh nhiều rắc rối lắm. Tôi chỉ là một mớ của cải mà thôi: con người tôi chẳng là gì so với những cái tôi có. Nhưng từ khi tôi bắt đầu trưởng thành, con người tôi đã làm nô lệ cho những cái tôi có rồi. Tôi đã mệt mỏi vì xiềng xích, và anh phải giúp tôi gánh vác chúng,” - đến đây Gertrude đứng dậy như thể báo với Thiếu tá rằng cuộc trò chuyện giữa họ đã đến hồi kết thúc.
Anh vẫn cầm bàn tay phải cô; cô đưa anh bàn tay còn lại. Anh đứng, nhìn xuống cô, tỏ ra một vẻ khiêm nhường nam nhi, dầu trong lòng thì thầm tạ ơn vận mệnh đã chiếu cố.
Được hai bàn tay anh nắm chặt, Gertrude thấy mình thở gấp. Cô bật khóc. “Ôi, anh thật là tử tế với tôi!” cô kêu lên, và khi anh choàng tay ôm lấy cô, cô gục đầu lên vai anh.
Sức khỏe Richard một khi đã bắt đầu chuyển biến theo hướng tích cực thì nó hồi phục rất nhanh. “Trước khi anh ấy khỏe lại,” một ngày nọ Gertrude nói với Thiếu tá, “em không muốn anh ấy biết gì về việc hứa hôn của hai ta. Anh ấy từng yêu em,” cô nói rất thẳng thắn. “Anh có nhận ra điều đó không? Nhưng em nghĩ anh ấy cũng sẽ vượt qua được cơn tâm bệnh này thôi. Dẫu sao thì trước khi anh ấy khỏe hẳn em không cho là anh ấy suy nghĩ được tỉnh táo đâu; với lại anh ấy có thể nghe được về kế hoạch của chúng ta từ những người khác, nên hiện tại em nghĩ ta không nên tiết lộ với ai hết.”
“Nhưng nếu cậu ấy hỏi thẳng anh thì sao,” Thiếu tá nói, “anh trả lời thế nào bây giờ?”
“Em không nghĩ anh ấy sẽ hỏi anh đâu. Anh ấy làm sao mà ngờ được?”
“Ấy,” Luttrel bảo, “Clare là kiểu người nghi ngờ mọi thứ.”
“Vậy hãy nói là chúng ta chưa hứa hôn gì hết. Một phụ nữ ở vị thế em được quyền nói những gì mình muốn.”
Tuy vậy, họ đồng ý rằng những công việc chuẩn bị cho lễ cưới nên được bí mật xúc tiến trong khoảng thời gian đó; và đám cưới sẽ diễn ra vào tháng Tám, bởi Luttrel nghĩ mình sẽ bị gọi trở lại quân ngũ vào mùa thu. Vào khoảng thời gian này Gertrude rất bất ngờ khi nhận được một lá thư ngắn từ Richard, được viết nguệch ngoạc bằng bút chì rất khó đọc. “Gertrude thân mến, đừng vội đến gặp tôi. Tôi không xứng đáng. Em sẽ làm tôi đau và ngược lại. Chúa phù hộ em! R. CLARE.” Cô Whittaker lý giải yêu cầu của anh rằng có lẽ người ta đã kể cho anh nghe về những sự săn sóc ân cần gần đây của Thiếu tá Luttrel (không thể nào thoát khỏi mắt thiên hạ được); rồi, lập tức nghĩ đến tình huống tồi tệ nhất, anh cho việc cô ước hôn là chuyện chắc chắn đã xảy ra; và như vậy Richard không dám để mình gặp cô. Cô gửi cho anh bức thư hồi đáp, bảo rằng cô sẽ đợi theo ý anh, và nếu đốc tờ bảo anh có thể nhận thư từ, thì trong thời gian chờ đợi cô sẽ thỉnh thoảng viết cho anh. “Cô ấy sẽ lại cho mình lời khuyên,” Richard khó chịu nghĩ; và bởi vậy cho đến giờ cô không nghe thêm gì từ anh. Nghĩ rằng mình sẽ rời khỏi ngôi nhà sau khi kết hôn, Gertrude bỏ hàng giờ buồn bã lang thang khắp những đoạn đường đồng, băng qua những vạt rừng cô đã quen thuộc từ thời thơ ấu. Cô đã trút bỏ những dấu tích cuối cùng của kỳ để tang bố, giờ chỉ rảo bước, buồn bã và lộng lẫy trong những màu sắc của một cô dâu đã hứa hôn. Một người lạ mặt hẳn sẽ thấy một phụ nữ tự do chọn bạn đời như cô lại nom vô hồn ủ dột đến lạ. Khi cô nhìn vào đôi má nhợt nhạt và đôi mắt trũng xuống của mình trong gương, cô thấy xấu hổ vì đã không thể trao một nhan sắc kiều diễm hơn cho vị chủ nhân định mệnh của mình. Cô đã mất đi vẻ đẹp và nụ cười; trước án thờ cô sẽ chỉ như một bóng ma. “Mình phải mặc cái váy trúc bâu với cái tạp dề,” cô tự nhủ, “chứ không phải thứ đồ lòe loẹt lóng lánh này.” Nhưng cô tiếp tục mặc bộ trang phục lộng lẫy ấy, tiếp tục chi tiền, tiếp tục thực hiện chỉn chu những bổn phận cũ của mình. Sau một khoảng thời gian mà cô cho là vừa vặn, cô tới gặp Mrs Martin, im lặng lắng nghe cô này thuật lại cái chết của em trai mình, cũng những lời ca ngợi người đã khuất.
Thiếu tá Luttrel thực hiện phần việc của mình can đảm chẳng kém và thành công thì hơn hẳn. Anh không quá sốt sắng mà cũng không quá hững hờ; anh không quá tự phụ về thành công của mình, nhưng cũng không hồ nghi nó. Không thấy tăm hơi gì từ phía Richard, anh tiếp tục những cuộc viếng thăm trang trại với niềm tin rằng khi lý trí quay lại, người bạn trẻ của anh sẽ sẵn sàng nối lại cái liên minh bất thường giữa họ, mà trong cái đêm bất hạnh khi Đại úy Severn tới từ biệt ấy, anh ta đã coi là chốn ẩn náu khỏi nỗi tuyệt vọng. Trong những giờ đằng đẵng uể oải vào đầu giai đoạn dưỡng bệnh, Richard có nhiều thời gian để ngẫm nghĩ về tình thế mình, để nhớ lại từng mẩu một chuyện đã xảy ra, và định hình một dự đồ tổng thể cho tương lai. Nhưng mãnh liệt hơn hết thảy, một mối ác cảm ghê gớm đối với James Luttrel đã thoát thai từ những suy nghĩ của Richard.
Thiếu tá gặp Richard khi anh ta ở trong chính tâm thế này; và khi anh nhìn vào đôi vai xương xẩu được đỡ trên gối, vào gương mặt xám ngoét và hóp cả lại, và đôi mắt đen to của Richard, lấp lánh sự sống thắng lợi, Thiếu tá thấy như thể một tinh thần bất bại đã từ một thế giới tốt đẹp nào đó đến đây để phả hơi nóng vào những hy vọng của anh. Nếu Richard ghét Thiếu tá, độc giả có thể đoán xem, liệu Thiếu tá có yêu quý Richard không. Luttrel sửng sốt khi nghe lời đầu tiên của Richard.
“Tôi đồ là giờ nay anh đã đính hôn rồi,” Richard nói với vẻ bình thản.
“Không đâu,” Thiếu tá đáp. “Vẫn còn cơ hội cho cậu đấy.”
Richard không tỏ ra hân hoan khi nghe câu đấy. Rồi đột ngột, anh hỏi, “Anh có nghe tin gì từ Đại úy Severn không?”
Thiếu tá nhất thời bối rối trước câu hỏi này. Anh đã cho là tin Severn tử trận đã tới tai Richard, và anh vừa tò mò vừa sợ cái tác động mà nó có thể gây ra. Nhưng một ý nghĩ chớp nhoáng đã khiến anh yên tâm: lối sống xa cách xóm giềng của chàng trai đã và sẽ khiến anh này mù tịt về những chuyện đã xảy ra. Bởi vậy, hấp tấp và bất cẩn, Thiếu tá quyết định củng cố sự mù tịt ấy. “Không,” anh nói; “Tôi không nghe tin gì cả. Severn và tôi không thân đến mức hay thư từ với nhau.”
Lần tiếp theo Luttrel tới trang trại, anh thấy chủ nhân đang ngồi trên một cái ghế lớn bọc vải hoa trải nệm mà Gertrude đã gửi tới ngày hôm qua từ phòng khách nhà cô.
“Anh vẫn chưa đính hôn à?” Richard hỏi.
Có một chút căng thẳng, như thể thách thức, trong giọng anh. Thiếu tá thấy khó chịu. “Phải,” anh nói, “chúng tôi đã đính hôn.”
Gương mặt Richard không lộ ra chút cảm xúc nào.
“Anh có cam chịu thế không?” Luttrel hỏi.
“Có, hầu như là thế.”
“Anh bảo hầu như nghĩa là sao? Giải thích đi.”
“Một người trong tình trạng như tôi đây thì không thể giải thích đâu. Ý tôi là dù cảm thấy thế nào thì tôi cũng sẽ chấp nhận lựa chọn hôn nhân của Gertrude.”
“Cậu khôn ngoan đấy, chàng trai ạ,” Thiếu tá nói với vẻ thân ái.
“Tôi đang khôn ra. Tôi thấy mình ngồi trên cái ghế này cứ như Solomon ngồi trên ngai vậy. Nhưng tôi cũng phải thú thật là tôi không hiểu làm thế nào cô ấy lại chấp nhận anh.”
“Đã là ý thích thì biết phải giải thích ra sao,” Thiếu tá vui vẻ nói.
“À, nếu đây là vấn đề ý thích của cô ấy,” Richard nói, “thì tôi không còn gì để nói nữa.”
Cuộc trò chuyện giữa hai người về tương lai chỉ dừng ở đó. Richard mỗi ngày một khỏe hơn, và vẫn trì hoãn việc nối lại giao thiệp với Gertrude. Một tháng trước, anh hẳn sẽ bực bội như thể bị xúc phạm sâu cay khi nghĩ rằng anh lại có thể cam chịu mất cô như vậy. Anh không gặp cô vì hai lẽ: thứ nhất, bởi anh cảm thấy nó sẽ là - hoặc ít nhất về lý nó phải là - một trải nghiệm đau đớn khi phải nhìn người trong mộng xưa bằng một con mắt phê phán lạnh lùng; thứ hai, đấy là bởi, dẫu giải thích thế nào chăng nữa cho thái độ dửng dưng mới mẻ của mình, anh vẫn không thể không ngờ rằng nó là tàn dư cuối cùng của cơn bệnh, và khi anh lại có thể đứng trên đôi chân mình mà ngắm nhìn phong cảnh bao la mà với nó từ lâu anh đã hình thành một mối tương thông khoan khoái, anh sẽ cảm thấy dũng khí mạnh mẽ và sức mạnh xưa kia của mình cuồn cuộn trở lại như một cơn lũ. Khi anh đứng hút tẩu dưới ánh nắng mặt trời, khi anh quen lại với những cú nhảy dài trên lưng ngựa, khi đó anh sẽ gặp Gertrude. Lý do của sự thay đổi này là cô đã làm anh thất vọng - cô, người có đức hào hiệp dường như vượt quá khả năng hình dung của trí tưởng tượng kém cỏi nơi anh. Cô đã chấp nhận Thiếu tá Luttrel, một người mà anh khinh bỉ; cô đã tùng xẻo trái tim trác tuyệt của mình cho vừa với của anh ta. Richard chẳng hề băn khoăn về tính chính đáng của lòng căm ghét Thiếu tá. Anh chấp nhận nó như một bản năng chuẩn xác; và nếu anh có tự vấn về cái đó, thì chẳng lẽ anh chưa đủ bằng chứng hay sao? Hơn nữa, anh bị giày vò bởi ý thức về hành động sai trái vu vơ của mình. Anh đã chịu sự hành hạ ghê gớm của nỗi ăn năn, nó khiến anh mụ mị cả trí óc, rồi đẩy anh tới sát cửa tử, cái nỗi ăn năn về một tội lỗi mà anh cho là ghê gớm lắm, thế mà rốt cuộc nó chỉ là bóng ma của lương tâm bị kích động trong anh mà thôi. Anh mới ngu xuẩn làm sao! Ngu xuẩn vì đã sợ hãi hoảng loạn đến vậy, ngu xuẩn vì đã ăn năn cách ấy. Kết hôn với Thiếu tá Luttrel - nỗi thống khổ tưởng tượng của Gertrude kết thúc như vậy đấy. Mà như vậy cũng có nghĩa là chẳng còn chuộc lỗi gì nữa, thứ hẳn là Luttrel phải khiếp sợ lắm. Richard đã rộng lượng; giờ anh sẽ tìm lẽ công bình.
Những suy nghĩ này không hề cản trở quá trình hồi phục, mà còn đẩy nhanh nó. Một buổi sáng đầu tháng Tám, Gertrude được báo là Richard muốn gặp cô. Hôm đấy là một ngày lặng gió ngột ngạt, cô Whittaker dường như thêm phần nhợt nhạt vì cái nóng hầm hập, và giờ cô đang ngồi một mình, trong chiếc váy buổi sáng màu trắng, uể oải quạt đặng xua đi lũ ruồi vo ve cùng những ý nghĩ quầy rầy không kém. Cô thấy Richard đứng giữa phòng khách, đi giày ống và vẫn đeo đinh thúc ngựa.
“Kìa, Richard,” cô kêu lên, hơi xúc động, “cuối cùng anh cũng đến gặp tôi!”
Khi nhìn thấy cô, anh giật mình và gần như chết đứng, không nghe thấy lời cô, cũng chẳng nhìn thấy bàn tay cô chìa ra. Hình như không phải anh thấy Gertrude, mà chỉ thấy bóng ma của cô.
“Lạy trời, chuyện gì xảy ra với em vậy?” anh kêu lên. “Em bị ốm sao?”
Gertrude cố gắng mỉm cười vờ sửng sốt trước vẻ sửng sốt của anh; nhưng cơ thể cô không vâng lời. Lời nói và ánh nhìn của Richard phản chiếu sống động hơn bất cứ tấm gương nào vẻ ngoài chán chường cũng như nỗi khổ sở trong linh hồn cô. Cô thấy chóng mặt. Cô lảo đảo đi về chiếc xô pha và ngồi phịch xuống.
Rồi Richard cảm thấy như thể căn phòng đang quay mòng mòng, như thể những lời nguyền rủa nghẹn sít lại nơi cổ họng anh - như thể cái dục tình thất thường ngày trước lại chiếm hữu anh, tựa như một quân đoàn lẫn lộn cả quỷ dữ lẫn thiên thần. Từ lòng thương cảm, tình yêu đã trở lại trong anh. Anh tiến tới, quỳ gối dưới chân Gertrude. “Nói với tôi đi!” anh kêu lên, siết tay cô. “Em không hạnh phúc, đúng không? Trái tim em đau đớn, đúng không? Ôi Gertrude! Em đã trở thành gì thế này?”
Gertrude giật tay ra và đứng dậy. “Đứng lên đi Richard,” cô nói. “Đừng nói năng tùy tiện như thế. Tôi không khỏe. Gặp lại anh tôi mừng lắm. Trông anh khỏe lắm.”
“Tôi đã lấy lại sức lực của mình - còn em thì suy sụp. Em không hạnh phúc, em đau khổ quá! Đừng chối, Gertrude: nó rành rành như ban ngày vậy. Em đang làm mình đau khổ đấy.”
“Anh chẳng thay đổi tí nào!” Gertrude nói, cố gắng mỉm cười.
“Còn em đâu phải Gertrude ngày xưa nữa! Đừng cố mỉm cười nữa; em không làm được đâu!”
“Tôi sẽ làm được!” Gertrude nói đầy tuyệt vọng. “Anh cũng biết tôi sắp kết hôn.”
“Phải, tôi biết. Tôi không chúc mừng em đâu.”
“Tôi không trông đợi cái vinh dự đó đâu, Richard. Tôi đành chịu thiếu nó vậy.”
“Em sẽ phải chịu thiếu nhiều thứ lắm!” Richard kêu lên, khiếp đảm trước cái mà anh thấy là sự tự hy sinh mù quáng của cô.
“Tôi có tất cả những gì mình đòi hỏi rồi,” Gertrude nói.
“Em chưa có tất cả những gì tôi đòi hỏi! Em chưa có tất cả những gì bạn bè em đòi hỏi.”
“Bạn bè tôi rất tử tế, nhưng tôi lấy chồng là vì bản thân.”
“Em làm gì có vì bản thân!” Richard vặn lại. “Em chỉ vì - Chúa mới biết! - lòng kiêu hãnh của em, nỗi tuyệt vọng của em, cơn oán giận của em.” Khi anh nhìn cô, cái điểm yếu bí mật của cô dường như bị bóc trần, và anh cảm thấy một cơn thịnh nộ khủng khiếp đối với kẻ lợi dụng nó theo lối hèn mạt. “Gertrude!” anh kêu lên, “Xin em hãy dừng lại. Không phải vì tôi - tôi sẽ không theo đuổi em nữa - tôi sẽ đi xa nghìn dặm và không bao giờ gặp lại em. Hãy làm vì em. Nhân danh hạnh phúc của chính em, hãy cắt đứt với gã đàn ông đó! Đừng vứt bỏ chính mình như vậy. Cho hắn ta tiền, nếu em thấy vướng mắc. Hắn ta chỉ cần cái đó mà thôi.”
Khi Gertrude nghe anh, máu dồn trở lại gương mặt cô, hai ngọn lửa cháy lên trong mắt cô. Cô nhìn Richard từ đầu đến chân. “Anh khỏe hẳn rồi đấy,” cô nói, “anh tỉnh táo lắm, tráng kiện lắm; anh sẽ nói rõ được những gì anh nghĩ. Anh xúc phạm người bạn tốt nhất của tôi. Giải thích đi! Đồ xấu xa bóng gió - nói thẳng ra đi!” Mắt cô nhìn tới cửa, Richard cũng ngoảnh lại. Thiếu tá Luttrel đứng ở ngưỡng cửa.
“Ồ, mời ngài vào!” Richard kêu lên. “Gertrude thề rằng cô ấy sẽ không tin điều gì xấu xa ở anh. Vào mà nói là cô ấy đã sai rồi đi! Sao anh có thể quấy nhiễu một người phụ nữ bị anh đẩy đến nông nỗi này? Ba tháng trước cô ấy thế nào, thế mà giờ thử nhìn cô ấy xem!”
Luttrel nghe lời tố cáo ấy mà không hề nao núng. Anh đã nghe được giọng Richard lúc ở cổng vào, và đã chuẩn bị tinh thần đối diện. Anh vờ tỏ vẻ sửng sốt trước những lời đầu tiên của Richard đến độ chỉ có lời cuối cùng là lọt vào óc anh; anh máy móc nhìn sang Gertrude như thể vâng theo lời ấy. “Có chuyện gì vậy?” anh hỏi, đi tới chỗ cô, cầm lấy tay cô; “em bị ốm à?” Gertrude để anh cầm tay mình, nhưng cô không chịu nhìn vào mắt anh.
“Ốm! tất nhiên là cô ấy ốm rồi!” Richard giận dữ kêu lên. “Cô ấy đang chết - cô ấy đang hủy hoại chính mình! Tôi biết trông tôi như đang đóng một vai đáng ghét ở đây, nhưng thề có linh hồn mình, tôi không đừng được. Dẫu tôi có giống một kẻ phản bội, một tay mách lẻo, một tên ném đá giấu tay, tôi vẫn không hề thấy mình như vậy! Nhưng nếu em muốn thì tôi sẽ để em yên.”
“Để cậu ấy đi nhé, Gertrude?” Luttrel nói, không nhìn tới Richard.
“Không. Để anh ấy giải thích. Anh ấy buộc tội anh - hãy để anh ấy chứng minh.”
“Anh biết cậu ấy sắp nói gì,” Luttrel nói. “Hẳn anh sẽ hiện lên xấu xí lắm. Em vẫn muốn nghe à?”
Gertrude giật tay mình khỏi tay Luttrel. “Nói đi, Richard!” cô kêu lên, cùng một cử chỉ giận dữ.
“Tôi sẽ nói,” Richard nói. “Tôi đã làm một việc sai trái khủng khiếp với em, Gertrude. Sai trái đến nhường nào, mãi đến nay tôi mới biết, khi nhìn em trở nên thảm hại đến vậy. Khi tôi nghe tin em sắp kết hôn, tôi những tưởng nó cũng không sai trái lắm, tôi ăn năn chỉ là hoài công. Nhưng giờ thì tôi hiểu rồi; và anh ta cũng hiểu đấy. Em từng nói với tôi rằng em không còn yêu Đại úy Severn nữa. Không đúng. Em chưa bao giờ hết yêu anh ta. Ngay lúc này đây em vẫn yêu anh ta. Nếu anh ta chịu một vết thương nữa ở trận tới, em sẽ cảm thấy thế nào? Làm sao em chịu nổi?” Richard ngừng lại sau những câu hỏi quyết liệt.
“Lạy Chúa,” Gertrude kêu lên, “đừng quấy rầy người chết nữa!”
“Chết! Anh ta chết rồi ư?”
Gertrude hai tay ôm mặt.
“Đồ man rợ!” Luttrel kêu lên.
Richard gay gắt với Thiếu tá. “Ngậm cái miệng chó má của mi lại!” anh gầm lên. “Mi nói với ta là Severn vẫn còn sống!”
Gertrude phác một chuyển động của nỗi đau không nói nên lời.
“Em hẳn sẽ muốn như thế, em yêu,” Luttrel nói, hơi cúi mình.
Richard mặt tái mét và bắt đầu run rẩy. “Thứ lỗi cho tôi, Gertrude,” anh nói bằng giọng khàn khàn, “Tôi đã bị lừa. Ôi Gertrude khốn khổ,” anh nói tiếp, tiến tới gần cô, rồi thầm thì nói, “Tôi đã giết anh ấy.”
Gertrude lùi lại với một vẻ hoảng hốt không thốt ra nổi. “Tôi và hắn ta,” Richard nói, trỏ vào Luttrel.
Gertrude đưa mắt nhìn theo bàn tay chỉ của anh, rồi hướng nỗi ghê tởm bừng bừng về phía hôn phu của mình. Điều này vượt quá lòng can đảm của Luttrel. “Ngu ngốc!” cô hét lên với Richard, “nói mau!”
“Anh ấy yêu em, dù cho em tin điều ngược lại,” Richard nói. “Lần đầu tiên gặp anh ấy tôi đã thấy điều đó rồi. Trừ em ra, ai cũng thấy rõ như ban ngày vậy. Luttrel cũng thấy. Nhưng anh ta quá khiêm nhường, không bao giờ tưởng tượng nổi em lại quan tâm đến mình. Cái đêm trước ngày quay trở lại trung đoàn, anh ấy đến tạm biệt em. Giá anh ấy gặp được em, mọi chuyện hẳn sẽ tốt đẹp. Tất nhiên là em vẫn nhớ tối hôm ấy. Chúng tôi đã gặp anh ấy, Luttrel và tôi. Anh ấy sốt sắng, anh ấy muốn nói ra. Tôi biết; và mi cũng biết Luttrel ạ: sao hắn ta có thể không biết được. Tôi đã chặn anh ấy. Tôi xua anh ấy đi - tôi nói dối, bảo em vắng nhà. Tôi là một thằng hèn, không hơn không kém. Tôi biết em đang đợi anh ấy. Nhưng cái đó mạnh hơn ý chí tôi - tôi tin nếu quay lại lúc ấy tôi sẽ vẫn làm như vậy. Số mệnh ngoảnh mặt với anh ấy, và anh ấy đi. Tôi quay lại để thú nhận với em, nhưng nỗi đố kỵ đáng nguyền rủa của tôi siết lấy họng. Tôi về nhà và uống đến mức lăn ra sốt. Tôi đã làm một điều sai trái không thể nào sửa chữa. Tôi sẵn sàng treo cổ mình nếu làm thế giúp được em.” Richard nói chậm, khẽ và dứt khoát, như thể Công Lý bất khả cưỡng đang đặt bàn tay lên cổ anh, ghì anh quỳ xuống. Trước một Gertrude hoang mang, không thể làm gì khác ngoài kết án chính mình. Còn ở tư thế của Luttrel, lúc này anh ta đứng, đầu vươn thẳng, tay khoanh lại, đôi mắt xám lạnh nhìn chằm chằm về phía xa, Richard bỗng thấy có cái gì xấc xược tàn nhẫn; không phải xấc xược với anh - bởi anh chẳng mấy quan tâm - mà là với Gertrude và với sự trang nghiêm hãi hùng của giờ khắc ấy. Richard nhìn Thiếu tá với vẻ khinh miệt khiêu chiến nhất. “Còn Thiếu tá Luttrel,” anh nói, “hắn chỉ là kẻ đứng nhìn mà thôi. Không, trời ơi Gertrude!” anh thốt lên, “hắn còn tệ hơn tôi! Tôi yêu em, còn hắn thì không!”
“Bạn của chúng ta thuật lại các sự việc đều đúng, Gertrude ạ,” Luttrel bình thản nói. “Cậu ấy chỉ không đúng trong cách nhìn mà thôi. Anh đúng là một khán giả thuần túy trong trò dối trá của cậu ta. Cậu ta có vẻ rất tận hưởng cái đặc quyền liên quan đến những nguyện vọng của em - nguồn cơn của nó anh khá tôn trọng hai người, đủ để không bao giờ đả động đến - và anh chấp nhận cái hành động mà cậu ta đã mô tả là sự thực thi cái quyền đấy. Hãy nhớ cho ngày hôm ấy em đã bảo bọn anh đi vì em không có tâm trạng tiếp khách. Bởi vậy, việc từ chối giúp em một vị khách khác quả có vẻ thừa hơi, nhưng vẫn miễn thứ được. Em hãy nghĩ rằng anh hoàn toàn không biết gì về quan hệ của em với vị khách ấy; bất kể em làm gì cho những người khác đi nữa, thì với anh em chưa bao giờ nói lời nào về chủ đề ấy, và giờ nghe cậu Clare nói anh cũng mới được biết. Nhưng anh nhất định không tin những điều cậu ta nói. Anh sẽ tin mình đã làm tổn thương em chỉ khi anh nghe chính em nói ra như thế.”
Richard dợm cử động như thể sắp lao vào Thiếu tá; nhưng Gertrude, người nãy giờ đứng bất động, mắt dán xuống đất, bỗng vụt ngước lên rồi trừng mắt nhìn anh ra chiều cấm đoán. Cô đã nghe, và cô đã đưa ra lựa chọn. Cô quay sang Luttrel. “Này thiếu tá Luttrel,” cô nói, “anh là tòng phạm trong một hành động đã đưa đến cho tôi nỗi tiếc nuối ghê gớm. Bổn phận của tôi là phải nói với anh như vậy. Tất nhiên, ý tôi là một tòng phạm hoàn toàn vô ý. Tôi thương hại anh nhiều hơn những gì tôi có thể nói ra đấy. Tôi nghĩ vị thế của anh đáng thương hại hơn của tôi nhiều. Đúng là tôi chưa bao giờ tâm sự với anh. Tôi cũng chưa bao giờ làm thế với Richard. Tôi có một bí mật, anh ấy phát hiện ra nó. Anh kém may mắn hơn rồi.” Có lẽ một người quan sát hoàn toàn vô tư sẽ thấy rằng trong sáu từ cuối cùng ấy có phảng phất một chút mỉa mai bi thương. Gertrude ngừng lời một thoáng khi Luttrel chăm chú nhìn cô, còn Richard, từ một sự tế nhị bản năng đến hơi muộn, đã rảo bước đi về ô cửa sổ lồi. “Đây là khoảnh khắc đau đớn nhất cuộc đời tôi,” cô nói tiếp. “Tôi không biết bổn phận của mình đặt ở đâu nữa. Điều duy nhất mà tôi biết rõ, đấy là tôi phải yêu cầu anh giải thoát tôi khỏi hôn ước. Mong anh thể tất cho, Thiếu tá Luttrel,” Gertrude tiếp tục, ngôn từ thì ấm áp mà giọng nói thì lạnh buốt - một cái lạnh đến cô cũng thấy gớm ghê khi nó ở đó, nhưng không tài nào xua nó đi được. “Tôi không kỳ vọng anh sẽ từ bỏ tôi dễ dàng; tôi biết đòi hỏi thế là quá nhiều, và” - cô ép những từ ngữ đã chọn bật ra - “tôi sẽ thấy biết ơn anh hơn nếu anh đặt ra điều kiện cho việc xóa bỏ hôn ước. Anh đối xử với tôi rất cao thượng, thế mà tôi đáp lại anh chỉ có sự vô ơn. Nhưng tôi không thể lấy anh.” Giọng cô bắt đầu tan ra. “Tôi đã sai từ đầu. Trái tim tôi không dành cho anh. Tôi sẽ chỉ là một người vợ đáng khinh mà thôi.”
Cả Thiếu tá cũng đã nghe và đã chọn, và trong thời khắc gay go này anh đã chứng tỏ mình là một con người thượng lưu lão luyện. Anh hiểu lựa chọn của Gertrude là tối hậu, và anh quyết định sẽ tôn trọng cái bí ẩn khôn dò của trái tim cô. Anh đọc thấy trong ánh mắt, trong giọng điệu cô, rằng anh không còn mang cái phẩm giá hoàn hảo nữa - đạo đức ở anh đã mất vẻ ngời sáng; nhưng anh cũng đọc thấy quyết tâm của cô không bao giờ thừa nhận điều này với tâm trí mình, cũng không công khai nó với thiên hạ, và anh thấy kính trọng nết khoan nhẫn ấy ở cô. Những hy vọng, tham vọng, bao nhiêu viễn cảnh, tất cả nằm trước anh như một đống thủy tinh vỡ khổng lồ; nhưng anh sẽ tỏ ra cao thượng chẳng kém gì cô. Cô đã bóc trần anh; nhưng cô cũng đã khoan thứ anh. Thiếu tá cảm động.
“Ít nhất em cũng đã nói rất rõ ràng ý mình,” anh nói. “Em không chừa khoảng trống nào để anh có thể hoài nghi hay hy vọng. Trong tình cảnh mơ hồ thế này, anh không thể nói mình hiểu được tình cảm của em, nhưng anh sẽ cúi mình trước chúng với lòng sùng kính. Anh hoàn toàn tin rằng em đau khổ khi nghĩ đến điều em yêu cầu ở anh, và anh sẽ không nói về nỗi đau riêng anh vì như thế chỉ làm em thêm đau đớn. Anh chẳng quan tâm thứ gì khác ngoài hạnh phúc của em. Em bị tước mất nó, anh liền trao hạnh phúc của mình cho em. Và mặc dù nói nghe có vẻ đơn giản,” anh tiếp, “anh phải nói rằng anh cảm ơn em vì niềm tin tuyệt đối vào đạo đức nơi anh” - rồi anh chìa tay ra. Khi cô đưa tay cho anh, Gertrude cảm thấy mình hoàn toàn ở phía sai; rồi cô nhìn vào mắt anh với một biểu cảm thật nhún nhường, thật cảm động, thật biết ơn, đến độ sau cùng bước chân rời khỏi đó của anh có thể gọi là một thắng lợi.
Khi anh đi rồi, Richard từ chỗ cửa sổ quay lại, cảm thấy nhẹ nhõm ghê gớm. Anh đã nghe được những lời Gertrude nói, và anh biết rằng công lý vẫn chưa được thực thi; nhưng thế này đã đủ để thấy biết ơn rồi. Nhưng giờ đây khi bổn phận của anh đã hoàn thành, anh bỗng nhận thấy một cơn nhọc bất ngờ. Anh vô thức nhìn Gertrude, rồi cũng vô thức bước về phía cô. Ở phía kia, Gertrude nhìn anh bước chầm chậm băng qua căn phòng dài, gương mặt anh nhòe nhoẹt ngược ánh sáng dịu đi sau khi lọc qua những ô cửa sổ kéo rèm trắng sau lưng anh, và cô bỗng thấy day dứt khi nhìn thấy biểu cảm của anh. “Anh ấy đã cứu mình,” cô tự nhủ; “nhưng tình yêu của anh đã tàn lụi theo. Richard,” cô nói thành tiếng, thốt lên những lời đầu tiên của lòng tốt mơ hồ dâng lên trong tâm trí cô, “tôi tha thứ cho anh.”
Richard dừng lại. Cái ý đấy đã mất đi sức mạnh. “Em thật tử tế,” anh nói, đầy mệt mỏi. “Em thật quá tử tế. Sao em biết em tha thứ cho tôi? Phải đợi thì em mới biết được.”
Gertrude nhìn anh trong một ánh sáng chưa từng có trước đây; nhưng anh không nhận ra điều đó. Anh chỉ thấy một cô gái không đẹp, chỉ buồn, mặc chiếc váy trắng, tay bồn chồn với chiếc quạt. Anh đang nghĩ về bản thân. Nếu anh nghĩ về cô, anh hẳn sẽ đọc ra trong ánh nhìn ngước lên nấn ná của cô, rằng anh đã có được cô; và nếu anh dang rộng vòng tay, Gertrude sẽ đến. Chúng tôi tin độc giả sẽ không sửng sốt. Cô không ghét, cũng không khinh ghét anh, mặc dù đáng lẽ cô phải như thế mới đúng. Cô cảm thấy anh mới con người làm sao, và cô yêu anh. Richard khiêm nhường cảm thấy cùng cái sự thật ấy, và anh bắt đầu kính trọng bản thân. Quá khứ khép lại đột ngột sau anh, Gertrude đã chậm chân rồi. Tương lại dần dà định hình mà không có hình ảnh cô. Vậy nên anh không dang tay ra với cô.
“Tạm biệt,” anh nói, chìa tay ra. “Tôi sẽ không gặp lại cô một thời gian dài đấy.”
Gertrude cảm thấy như thể thế gian đang ruồng rẫy cô. “Anh đi khỏi đây ư?” cô hỏi, giọng run run.
“Tôi định bán ruộng vườn để trả hết nợ, rồi đi lính.”
Cô chìa tay ra với anh, và anh lẳng lặng bắt tay cô. Không thể tranh giành với cuộc chiến, và cô đành buông anh.
Với cuộc chia ly giữa họ, câu chuyện của chúng ta kết thúc, và nói thêm gì nữa thì cũng sẽ là bắt đầu một câu chuyện mới. Tuy vậy, có lẽ chúng tôi có bổn phận phải nói thêm, rằng Thiếu tá Luttrel, tuân theo logic của riêng anh, đã không tìm cách trả thù; và nếu thời gian không báo thù anh, thì ít nhất nó đã tưởng thưởng anh. Tướng Luttrel, mất một cánh tay trước khi cuộc chiến kết thúc, gần đây đã cưới cô Van Winkel ở Philadelphia, cùng bảy mươi nghìn đô la lợi tức hằng niên. Richard tham gia cuộc chiến vệ quốc và đạt đến hàm đại úy, dẫu gặp không ít khó khăn. Anh tham gia nhiều trận đánh, nhưng đều bước ra lành lặn không một vết sẹo. Hòa bình trở lại anh quay về bản quán, không nhà cửa, không tiền bạc. Một trong những động tác đầu tiên của anh là nghiêm túc và kính cẩn ghé qua chỗ cô Whittaker, người giờ đã có vòng giao du rộng hơn rất nhiều, trong số đó cơ man là các quý ông. Cung cách của Gertrude vẫn cứ ân cần, nhưng là một thứ ân cần nhiều suy tính hơn xưa. Cô đã mất đi nhiều sự trẻ cũng như sự thuần phác. Richard tự hỏi không biết cô có nguyện sống đời đơn chiếc hay không, nhưng tất nhiên là anh không hỏi. Cô hỏi rất cụ thể về tình hình tài chính và những dự định tương lai của anh, rồi hết sức sốt sắng muốn cho anh mượn tiền, nhưng anh từ chối. Khi rời khỏi chỗ cô, anh đi bộ một quãng dài qua nhà cô và men theo con sông, lơ đễnh nghĩ về cái hồi anh mong mỏi tình yêu từ cô, tự nhủ rằng sẽ không người phụ nào thay thế được vị trí của cô trong anh. Trong thời gian lưu lại vùng này, anh buộc phải làm hòa với một trong số những ông trùm ngành nông nghiệp ngày trước, mà hồi còn ương ngạnh anh từng xúc phạm, và qua người này anh đã tìm được một công việc tạm thời. Nhưng anh cảm thấy rất khó chịu với vị thế hiện tại của mình, và anh mong ngóng được thử thời vận ở miền Tây. Tuy nhiên, ngay cả đi tới St. Louis anh cũng không đủ tiền. Anh vẫn uống rượu, nhưng chỉ vừa đủ. Nói về cảm nghĩ của Gertrude với Richard sẽ dẫn chúng ta đi quá xa. Không lâu sau khi anh trở về, cô giải tán người làm trong nhà và đi đến một quyết định can đảm (can đảm ở đây xét với một phụ nữ trẻ, chưa chồng, đứng ngoài phong hóa ở chính quê hương mình) là đến sống ở châu Âu một thời gian. Lần gần nhất chúng tôi nghe được là cô đang sống ở thành phố cổ Florence. Tài sản kếch sù của mình, mà cô thường phàn nàn rằng nó chỉ khiến cô bị loại trừ khỏi sự thương cảm của con người, giờ đây lại che chở cô hết sức hiệu quả. Trong giới đồng hương của cô ở nước ngoài, người ta thấy cô là một phụ nữ rất độc lập, nhưng cũng rất hạnh phúc; mặc dù, bởi bây giờ cô đã hai mươi bảy tuổi, cô thỉnh thoảng vẫn nhắc đến một chuyện tình nho nhỏ ngày xưa để giải thích cho cuộc sống độc thân của mình.
[1] James dùng một cụm từ Latin: in loco sororis.
[2] Nhân vật trong một bài thơ của John G. Whittier. Một ngày nọ đang làm rơm thì cô gặp một vị quan tòa, và hai người lập tức thấy rung động mãnh liệt. Tuy nhiên do khác biệt địa vị nên về sau họ kết hôn với người cùng đẳng cấp với nhau, rồi không nguôi nhớ về cái ngày họ gặp nhau và thấy nuối tiếc.
[3] (Tiếng Pháp) Mình cũng tương tư nàng.
[4] (Tiếng Pháp) Sự giải thích thông suốt với nhau.
[5] Nhắc đến bài thơ “The Eve of St Agnes” của John Keats.
[6] (Tiếng Pháp) Bầu không khí xung quanh.
Nguyễn Hoài dịch
James viết
Con quái vật trong rừng & Ban thờ người chết
James đọc
đọc Balzac
đọc James
Gertrude Stein
