Hôm qua, một sử gia Việt Nam đã qua đời tại châu Âu.

Trong "Một chuyến đi", quyển sách về những cuộc gặp cách đây đúng mười năm, có một chân dung thấp thoáng về ông. Sử gia ngồi trong căn phòng của mình, cái bàn tròn giữa những bức tường ngập sách và những vật của một cuộc đời, nhiều cuộc đời, những gì còn lại sau bao nhiêu lớp sóng lên và xuống. "Cứ năm phút, ông lại mời kẹo chúng tôi một lần và hỏi hôm nay là ngày bao nhiêu; cái nhìn lướt đến món đồ vật nào, ông lại kể xuất xứ của nó: một bức tượng sứ đời Đường, hai bức sơn mài từ Nhật Bản, tượng Chăm, mấy thứ đồ châu Phi… Chỉ cần nhích ánh mắt đi một chút là ta có nguy cơ chạm phải bức tranh của một danh họa Việt Nam. Ông Lê Thành Khôi từng thân thiết với họa sĩ tài danh Lê Phổ, và bỗng có một lúc, ông than thở rằng bạn ông, giáo sư Trần Văn Khê, thật tội nghiệp vì qua đời sớm quá."

Ít ai biết ông cũng là một nhà sưu tầm lớn. Nhiều hiện vật được ông hiến tặng đang được trưng bày tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam.

Giữa những dòng ấy là chân dung vợ ông, con gái một thị trưởng rất nổi tiếng của Hà Nội ngày xưa. Hồi ông bà còn nhỏ, hai nhà ở khá gần nhau, bà ở Cửa Nam còn ông ở Hàng Đẫy. Có thể cảm thấy ngay từ lần đầu gặp rằng chính người phụ nữ ấy mới là người lưu giữ lịch sử gia đình, xếp các vật của thế giới vào ngôi nhà, giữ cho nó thở một trật tự bình yên và náo động. Trong cuộc chuyện, bà kể về con trai út, một nhạc sĩ, người cũng hội được cả một thế giới trong mình, tuy theo con đường khác hẳn cha. "Âm nhạc cũng là một cách đặt câu hỏi, rồi tự tìm câu trả lời, rồi lại đặt câu hỏi."

Thế giới tìm thấy lại qua bao nhiêu nhẫn nại ấy là một căn phòng của chiêm ngưỡng và chuyển động, nơi mỗi vật, mỗi người đều tìm được chỗ của mình.

Lịch sử và âm nhạc: đó cũng là chủ đề của năm nay. 

Sử gia dùng con người mình chứa lịch sử, những vật và người, nhận lấy vai trò trung gian để chuyển lịch sử vào trang giấy. Trang giấy giữ lại - tức là làm hiện ra khi đến lúc - những gì nếu không sẽ mất đi. 

Thêm một người qua đời, trong những trang của mười năm trước.